Azərbaycan xalqinin maddi VƏ MƏNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİNİn qəDİm köKLƏRİ
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
69 müddətdə bu göstəricilər birbirinin mənasını əvəz etmişdir.Yəni yeni mənasını bildirməklə,köhnə-ilkin mə-nasında da qeyri-fəal şəkildə xidmət göstərmişdir. Yönlük və yerlik hallarının Azərbaycan dili tarixində müəyyən dövrlərdə qeyri-sabitliyi də anoloji prosesin nəticəsidir.,yəni “a”morfemi yerlik vəzifəsindən yönlük funksiyasına keçdiyi zaman əzəllər ikimənalı olmuşdur.Hətta bu qeyri- differensiallıq,görünür,o qədər çəkmişdir ki,şumercədə xüsusi yerlik-yönlük hal yaranmışdır.Çıxışlıq halı şəkilçisinin yerlik,yerlik halı şəkilçisinin yönlük məzmuna keçməsi bu halların arasında üçbucaqlı məna əlaqəsi yaranmasına səbəb olmuşdur.Bunun nəticəsidir ki,Azərbaycan dili tarixinin təşəkkülü dövründə,ümu- miyyətlə,məkani halların hər biri o birilərinin mənasını ifadə etmişdir.Məsələn “Kitabi Dədə Qorqud”da oxuyuruq: “...Günlüyü yer yüzünə tikdirmişdi.” Burada “yüzündə” əvəzinə “yüzünə”işlənmişdir.Eyni mənbədə belə bir ifadəyə rast gəlirik: “Topuğunda sarmaşanda qara saçlum.”burada isə “topuğuna” əvəzinə “topuğunda” işləndiyinin şahidi oluruq.Şah İsmayıl Xətaidə də “muna”,yəni buna əvəzinə “munda”,yəni bunda ifadəsi ilə rastlaşırıq: “Munda əqilli kimsa gülməz.”Bənzər halı Nəsimi yaradıcılığında da müşahidə etmək olar: “Sorma,ey dilbər,mana...” Əslində belə olmalıdır: “Sorma,ey dilbər,məndən”” Ekranda Elməddin Əlibəyzadə peyda olur və deyir: “Təsəvvür edin ki,arada 6500 illik zaman məsafəsi var.Amma tellər,bağlar qırılmayıb.Müasir dilimizin qayda-qanunlarının çox dərin kökləri üzə çıxır.Ayrı- ayrı ifadə şəkilləri,şairin özünə poetik müraciətləri və sairə də ulu şumer dili ilə müasir Azərbaycan –türk və ümumən türk dilləri arasında əbədi tellər,bağlar olduğunu təsdiq edir.” Ekranda kurqan təsvirləri əks olunur. Diktor mətni: “Şumerlər öz ölülərini kurqanlarda basdırırdılar və kurqana “kur”,yəni gor deyirdilər.Onlar kurqan mədəniyyətini də özləri ilə Azərbaycandan aparmış- dılar.Təsadüfi deyil ki,Azərbaycanın Ağstafa rayonu ərazisindən tapılan kurqanlar şumer kurqanlarından daha qədimdir və son Eneolit dövrünə aiddir.Şumer kurqanları isə Tunc dövrünün məhsuludur.Yeri gəlmişkən qeyd edək ki,Tunc dövründən başlayaraq Azərbaycanda da kurqan qəbirlərinə daha geniş rast gəlinməyə başlanmışdır.” Ekranda Rəşid Göyüşov görünür və deyir: “İlk Tunc dövrünə aid qəbir abidələri Mingəçevir.Qəbələ,Vardanlı,Xoşbu- laq,Xankəndi,Gəncə və Xanlar zonalarında öyrənilmişdir. Mingəçevirdə üzə çıxarılan sadə torpaq qəbirlərdə skelet bükülü vəziyyətdə,müxtəlif istiqamətlərdə dəfn edilmişdir.Hər qəbirdə,skeletin baş tərəfin- 70 də bir gil qab qoyulmuşdur.Xoşbulaqda isə daş örtüklü kurqan tipli qəbirlər vardır. Kurqanların altında dördkünc qazılmış,planlı və küncləri yarımoval düzəldilmiş qəbirlər yerləşir.Bu qəbirlərdə skelet arxası üstə oynaqları bükülü vəziyyətdə,başı qərbə doğrudur.Belə qəbirlərdə, bir qayda olaraq,qara rəngli,küpə formalı üçqulplu qablara daha çox təsadüf olunur.Nəhayət, kurqanlarda tək qəbirlərlə yanaşı, kol-lektiv dəfn adətinə də rast gəlinmişdir.” Ekranda şumer mixi yazıları ilə yazılmış gil kitabə və şumer mədəniyyəti nümunələrinin təsvirləri bir-birini əvəz edir. Diktor mətni: “Qeyd etdiyimiz kimi,şumerlər özlərinini “kəngər” və “kanq” alandır- mışlar.Qonşuları isə onlara “qarabaş” və ya “qarapapaq” demişlər.Maraqlıdır ki,bu gün də Azərbaycanın qərb hissəsində,Qazax-Qarabağ-Naxçıvan-Maku xətti üzrə onlarca “Kəngərli”, “Kəngər” adlanan kəndlərimiz var.Görkəmli coğrafiyaşünas və etnoqraf alim Vəliyev-Baharlının yazdığına görə,qarapapaq tayfaları da kəngərlilərdən olmuşlar. Tanınmış şərqşünas alim Süleyman Əliyarov “kanqlı” və “kəngər” etnonimlərinin sinonim olduğunu bildirmişdir.Görünür,elə bu səbəbdən də şumer mixi yazılarında “kəngər”adı əvəzinə bəzən “kanq” adı işlənmişdir.Bu etnonim sonuncu dəfə mixi yazılarda eramızdan əvvəl 2-ci minillikdə yad edilmiş,bundan sonra mixi yazılarda kəngərlər barədə heç bir məlumata rast gəlinməmişdir.Lakin eradan əvvəl 5-ci əsrdə qələmə alındığı məlum olan “Avesta”da “kanqlı etnonimi ilə yenidən üzləşirik ki,həmin kitabda bu etnonim turanlıların,yəni türklərin sinonimi kimi işlənir.” Ekrandakı təsvirləri “Dədə Qorqud” filmindən oğuzların həyatlarından bəhs edən süjetlər əvəz edir. Diktor mətni: “Eramızdan əvvəl 3-2-ci minilliklərə aid mənbələr kəngərlərlə suvar- ların qonşuluqda yaşadıqlarını bildirməkdədir.Həmin qaynaqlardan belə bəlli olur ki,kəngərlər İkiçayarasının cənubunda,suvarlar isə şimalında yaşamışlar.Maraqlıdır ki,1-2-ci əsrlərə aid mənbələr də bu iki türk boyunun qonşuluqda,fəqət əvvəlki yurdlarından bir xeyli aralıda, Xəzər dənizi sahillərində yaşadıqlarını qeyd etməkdədir.Söhbət Ptolomeyin qeydlərindən gedir.O bu iki xalqın Xəzər sahilində, Qafqaz dağlarından Dərbəndə kimi uzanan geniş sahədə yaşadıqlarını yazmışdır. Orta əsr mənbələri kəngərləri oğuzlarla birlikdə yad etməkdədir.Mə- sələn,10-cu əsr salnaməçisi Konstantin Baqryanorodnıy oğuz tayfalarından olan beçeneklərin bir hissəsinin Kanqar,yəni kəngər adlandığını bidirməkdədir.Qiyasəddin Qeybullayevin yazdığına görə,Kanqlı tayfasının oğuz- Səlcuq birləşmələrində yer aldığını qeyd edilmişdir.Moravçikin də fikrincə,oğuz- beçenek tayfasının bir qismi kanqlı adlanmışdır. Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|