Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
71
Aleksandr Çavçavadze Nerses Əştərəkliyə məktub yazaraq Qafqazın xüsusi korpusunun komandanı Paskeviçin 1828-ci il 17 mart tarixli 458 saylı əmrinin yerinə yetirilməsi məqsədilə əvvəlki hakimiyyət dövründə İrəvan xanlığında ermənilərdən xüsusi bir vergi alınıb-alınmaması barədə məlumat istəmiş və belə bir verginin mövcud olduğu halda ləğv olunmasını tələb etmişdi [214,54]. Lakin, 1828-ci il martın 29-da Nerses Əştərəkli bu məktuba cavab olaraq bildirirdi ki, "əvvəlki hakimiyyət dövründə İrəvan xanlığında ermənilərdən dini dönüklük üçün heç bir vergi alınmayıb" [214, 54]. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu, xanlığın Rusiya tərəfindən işğalına qədər burada yaşayan ermənilərin sayının çox az olması ilə bağlı idi. Buna görə də İrəvan xanlarının həmin verginin ödənilməsini lüzumsuz saymışlar. Ermənilərin İrəvan xanlığında sayca az olmalarını vergi ilə bağlı belə bir faktda sübut edir ki, ilk mənbələrdə dövlətə və mülkədarlara vergi verən əhali kateqoriyalarının sırasında ermənilər barədə heç bir məlumata təsadüf olunmur. T.Şopenin yazdığına görə, ətraf beş mahalda yaşayan ermənilər şərab çəkməklə məşğul olduqlarına görə cəmi-cümlətanı 680 tümən vergi ödəmişlər [95, 975]. Mükəlləfiyyətlər iki şəkildə olurdu: biyar və əvariz (iməcilik). Mülkədarlara məxsus torpaqlar kənd icmaları tərəfindən becərilirdi. Biyar hər bir ailənin ildə 3-6 gün mülkədar təsərrüfatlarında havayı olaraq işləməsi idi. Bundan əlavə, icma üzvləri ildə 2 gün əvariz (iməcilik) qaydasında torpaq sahibi üçün işləməli idilər [174,278-279]. A.Araratlının məlumatına görə, əkin vaxtı Valarşabad (Vağarşabad) kəndinin sakinlərini mülk sahiblərinin torpaqlarına apararaq istirahət günləri istisna olmaqla, gecə-gündüz işlədirdilər [53.18 Maraqlı cəhət odur ki, A.Araratlı Valarşabad kəndliləri içərisində nəfər də olsun erməni adı çəkmir. Deməli, buranın sakinləri yalnız azərbaycanlılar idi. Üçkilsəyə məxsus torpaqlar vəqf torpaqları hesab olunduğundan vergilərdən azad idilər. Bu torpaqların mülkiyyətçiləri, hətta, müxtəlif xidmətləri müqabilində maaflıq hüququ da alırdılar. İlk mənbələrdə qeyd olunan XVIII əsrə aid bütün vergi adları, bütün təsərrüfat terminləri göstərir ki, İrəvan xanlığında ümumi sosial-iqtisadi mənzərə əsasən Azərbaycanın başqa xanlıqlarında oldıığıı kimi idi. Daha doğrusu, Azərbaycanın bundan əvvəlki ənənəvi tarixi inkişafı davamı idi.
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
Xanlığın sərhədləri, inzibati bölgüsü və idarəçilik sistemi
müstəqil dövlət qurumlarından biri olan İrəvan xanlığı XVIII əsrin II yarısında Şimali Azərbaycanın cənub-qərb torpaqlarını əhatə edərək Araz çayının hər iki sahilində yerləşirdi. İrəvan xanlığının tarixi-coğrafi sərhədləri haqda müxtəlif məlumatlar mövcuddur. N.Dubrovin, qısa da olsa, İrəvan xanlığının sərhədləri haqqında məlumat vermişdir. O, xanlığın şimaldan Pəmbək, Şəmşəddil, Qazax sultanlıqları və Gəncə xanlığı, şərqdən Qarabağ və Naxçıvan xanlıqları, cənub və qərbdən isə İran və Osmanlı əraziləri ilə həmsərhəd olduğunu yazır [149, 327]. S.D.Burnaşev haqlı olaraq Azərbaycan xanlıqlarının siyasi-coğrafi sərhədlərinin fasiləsiz müharibələr nəticəsində daim dəyişdiyini * qeyd edir [40, 25-26]. Lakin müəllif İrəvan xanlığının qonşu dövlətlərlə sərhədlərini təsvir edərkən yanlış olaraq xanlığın yalnız Arazın sol sahilində yerləşdiyini göstərir [40, 17]. Müxtəlif mənbələrin təsvirlərində İrəvan xanlığının Araz çayının əsasən sol sahilində, qismən isə sağ sahilində yerləşdiyini izləmək mümkündür ** [95, 351-353; 149, 327; 71, V, 253; bax: bölmənin sonu, xəritə 3,4]. 61°-64° şərq uzunluq dairəsi və 41°-39° şimal en dairəsi arasında yerləşən İrəvan xanlığı məhsuldar Ağrı vadisini öz hüdudları daxilinə almaqla şimaldan Şörəyel, Pəmbək, Şəmşəddil, Qazax sultanlıqları, şimal-şərqdən Gəncə, şərqdən Qarabağ və Naxçıvan xanlıqları, cənubdan Xoy xanlığı, Maku xanlığı və Bayazid paşalığı, qərbdən Kağızman və Qars paşalıqları ilə həmsərhəd idi. Ümumilikdə İrəvan xanlığının ərazisi 11,000 kv.verstə bərabər idi * [bax: 71, IV, 253; 106,34]. Xanlığın siyasi-coğrafi sərhədləri qərbdə Arpaçaydan, Qızılkilsə kəndinin yanından şimaldan cənuba doğru uzanır, sonra bir qədər şərqə tərəf dönməklə Arpaçayın aşağı axarı üzərindəki Hacı Bayramlı kəndinə doğru gedir, buradan çayı keçib qərbə doğru uzanır və Qəribdağ silsiləsinə çatırdı. Burada sərhəd Arazı keçir və həmin dağsilsiləsi ilə şimal-qərbə tərəf - Koroğlu dağına qədər uzanırdı. Sonra əvvəlcə şimal-şərqə, daha sonra isə azacıq şimala dönməklə, su paylanan yüksəkliyə - Kiçik Ağrıya, bundan sonra isə şimal-qərbə Araza qədər uzanırdı [bax: bölmənin sonu, şəkil 12]. Burada Arazın sərhədini kəsərək Naxçıvanı Şərur düzənliyi ilə ayıran dağ silsiləsilə uzanır, daha sonra Gözəldərə dağ silsiləsi ilə
* Şörəyel və Pəmbək ərazisi xanlığın əlindən alınaraq sultanlıq şəklində Rusiya imperiyası tərəfindən Kartli-Kaxeliyə verilmişdi [71,1, 294].
** İrəvan xanlığının Rusiya imperiyası tərəfindən işğalından sonra tərtib olunmuş xəritələrdə belə xanlığın ərazisinin Araz çayının hər iki sahilində yerləşdiyini izləmək mümkündür [bax: xəritə 1. 2,3].
*
Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|