228
artıq Üçkilsə hospitalında 700-dən çox hərbçi yerləşdirilib [59,6]. Eyni fikri - iki ay
ərzində havaların çox isti keçməsini, əsgərlər arasında dəhşətli xəstəlik yayılmasını
V.Potto da təsdiq edərək yazırdı ki, avqust ayında gəlməsi gözlənilən mühasirə
artilleriyası olmadan qalanın alınmasından söhbət belə gedə bilməz. Mövcud
vəziyyət barədə Paskeviçə məlumat verən Krasovski İrəvan qalasının mühasirəsinin
mənasız olduğunu bildirir və mühasirədən əl çəkmək üçün ondan razılıq istəyirdi
[177, 449-451]. Pottoya görə, nəhayət, Paskeviçdən İrəvanın mühasirəsindən əl
çəkməyə icazə alan Krasovski iyunun 21-də gecə yarısı Üçkilsəyə doğru geri
çəkildi. Səhəri gün rusların geri çəkilməsindən xəbər tutan qala sakinləri 2 ay sürən
mühasirədən sonra rahat nəfəs aldılar. Onların sevinclərinin həddi-hüdudu yox idi
[177, 451].
Şerbatov isə Krasovskinin ayın 22-dən 23-nə keçən gecə mühasirədən əl
çəkərək Sudakəndə keçməyi planlaşdırdığını yazırdı [93.275]-Lakin Krasovskinin
özünün gündəliyində İrəvan qalasının mühasirəsindən əl çəkməsinin gizli şəkildə
həyata keçirildiyi və qalanı mühasirəyə alan birləşmiş qüvvələrin 1827-ci il iyunun
23-də gecə yarısı Üçkilsəyə doğru geri çəkildiyi qeyd olunur [59, 6].
Ruslar geri çəkildikdən sonra Hüseynqulu xan qalanı möhkəmləndirməyin
qayğısına qaldı və bunun üçün heç bir şeyi əsirgəmədi.
*
Hətta bəzi şayiələrə görə,
xan bir zərbədə rus korpusunun yarıdan çoxunu qıra biləcək dəhşətli top yaratmaq
təşəbbüsündə olmuş, yalnız bunun üçün əridilmiş metal azlıq etmişdi [177, 453-
454].
Naxçıvan qalası yaxınlığında rus qoşunları Qacarlar İranının Həsən xanın
və Nağı xanın komandanlığı altında olan süvari hərbi qüvvələri ilə qarşılaşdılar.
Lristovun komandanlığı ilə sayca üstün olan rus qoşunları üstün gəldilər [115,
118]. İyunun 26-da Naxçıvan ələ keçirildi. Naxçıvanı tutan Paskeviç iyulun 1-də
bütün qüvvəsi ilə Abbasabadın mühasirəsinə başladı [93, 275-280]. Bu zaman
Hüseynqulu xan Qacar Üçkilsəyə hücum etmişdi
**
[177, 454]. Görünür, İrəvan xanı
Abbasabad qalasını mühasirəyə alan rus qoşunlarının diqqətini yayındırmağa
çalışırdı.
İyulun 5-də Abbasabadın mühasirəsini yarmağa çalışan Abbas Mirzə
Həsən xanla birgə Xoy tərəfdən hücuma keçdi. Lakin Cavanbulaqda baş verən
döyüş onların məğlubiyyəti ilə bitdi. Qala şiddətli atəşə tutuldu. İyulun 7-də qala
qarnizonu təslim oldu. İyulun 8-də Paskeviç Abbasabada daxil oldu. İyulun 13-də
*
Rusların İrəvan qalasının mühasirəsindən əl çəkməsindən sonra Hüseynqulu xan məscidə gedərək
kafirlərin hücumundan xilas olduğu üçün Allaha dua etmişdi... İrəvan qalası Hüseynqulu xan üçün çox
əziz idi, onun 23 illik döyüş xatirələri, ən yaxşı günləri bu qalada keçmişdi [177.452. 453-454].
**
İyulun 4-də İrəvan sərdarı 4 minlik süvari dəstəsi və 2 topla silahlanmış 2 sərbaz taboru ilə İrəvan
qalasından çıxaraq Üçkilsəni tutmağa getdi. Sərdar komendanta məktub göndərərək arxiyepiskop
Nersesə qulaq asmayaraq monastın təslim etməyi təklif etdi. Təslim olmaq əvəzinə monastırdan top
atəşləri açıldı. Sərdarın dəstələri monastırı mühasirəyə aldı, Lakin bir neçə erməni monastırdan qaçaraq
Krasovskini xəbərdar etdi. Krasovski 2 tabor və 4 topla iyulun 5-da monastıra yönəldiyindən sərdar
mühasirədən əl çəkdi və İrəvana doğru geri çəkildi [177,454-455; 59,8].
229
general-mayor Saken qalanın komendantı və Naxçıvan vilayətinin rəisi təyin edildi
[93, 282-287, 293; 132,167]. 1827-ci il iyulun 19-da Qriboyedov baş tərcüməçisi
A.Bakıxanovla birlikdə Abbas Mirzənin düşərgəsinə gəldi. Danışıqlar zamanı
Qriboyedov İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının Rusiyaya güzəştə gedilməsini və
hərbi təzminat ödənilməsini tələb etdi Abbas Mirzə isə hərbi əməliyyatların 10
aylığa dayandırılmasını təklif etdi. Danışıqlar uğursuzluqla nəticələndi [153, 76].
Üçkilsədə yerləşən rus qoşunu iyulun 1-dək buranın müdafiəsini
möhkəmləndirməklə məşğul oldu və qoşunun müəyyən hissəsini burada qoyaraq
Üçkilsədən 35 verst aralı, Abaran çayı sahilində yerləşən Çınqıllı kəndində düşərgə
saldı. Rus qoşunlarını təqib edən İrəvan qoşunları
*
isə onların düşərgəsindən 10
verst aralı Alagöz dağının ətəyində onlara nəzarət edirdi [59, 6; 177, 452-455].
Abbas Mirzə öz qüvvələrini cəmləşdirib (onun qoşununda 10 min piyada,
15 min süvari və 28 top var idi [93,301]), avqustun 17-də Uşağa vuruşmasında rus
qoşunlarına ağır zərbə endirdi. Səhər saat 7-dən gündüz saat 4-dək davam edən
qanlı döyüş Üçkilsənin 2 verstliyində başa çatdı. Döyüşdən qaçan Krasovski
Üçkilsə
monastırına
sığındı
Abbas
Mirzə
Uşağadakı
mövqelərini
möhkəmləndirərək hücum etməyə qərar vermədi [93, 302-303]. Gizetti adlı
müəllifin bu vuruşma haqqında məlumatına görə, Krasovskinin dəstəsi həmin
döyüşdə 1166 əsgər və zabit itirdi (685 nəfər öldürüldü, 347 nəfər yaralandı, 134
nəfər isə əsir düşdü) [146, 145; 132, 167]. Şerbatova görə isə, Krasovskinin
dəstəsindən 700-ə yaxın əsgər və zabit öldürüldü, 300 nəfərədək yaralandı və
generalın özü çiynindən ağır yara aldı. Şerbatov Abbas Mirzənin itkisinin 3 minə
çatdığını qeyd edir [93,303]. Görünür, müəllif Abbas Mirzənin itkisini çox,
ruslarınkını isə az göstərmişdir. Krasovskinin dəstəsi qaçaraq geri çəkildiyindən
rus qoşunlarının itkisi daha çox olmalı idi.
Krasovski öz məğlubiyyətinə haqq qazandıraraq bildirirdi: Abbas Mirzə
Uşağada mövqeyini elə möhkəmləndirmişdi ki, böyük qurbanlar və itkilər
vermədən oranı keçib yenidən düşərgəyə qayıtmaq nıümkün deyildi. Digər
tərəfdən, əgər mən bu təhlükəli hərəkətə qərar versəydim, onda Üçkilsənin
itirilməsi labüd olardı [93,303-304]. General Paskeviçin Uşağa döyüşündən sonra
Krasovskinin İrəvanın mühasirəsini yenidən davam etdirməyə qadir olmadığını
etiraf edərək yazır: "Hətta əgər Abbas Mirzə təkrar Krasovskiyə hücum etsəydi, o,
Üçkilsə monastırında çətin ki tab gətirə biləydi [177, 481]. Həmin döyüşdən bəhs
edən müəlliflər yazır: "İrəvanın mühasirəsindən əl çəkən Krasovski Üçkilsəyə
*
yürüş etdi. Bundan istifadə edən sərdar 4000 atlı, 2 briqada sərbazla oraya hərəkət
etdi. Avqustun 4-də Abbas Mirzə 30 minlik qoşunu ilə Üçkilsə düzündə göründü
və avqustun 6-da Əştərək kəndini tutdu. Onlar birləşərək avqustun 17-də rus
qoşunlarını mühasirəyə alıb, qırmağa başladılar. 200 əsiri çıxmaqla 24 zabit, 1130
*
Pottoya görə, qarapapaqlılardan ibarət bu ayıq və cəsur dəstəyə Nağı xan başçılıq edirdi [177-455].
*
Üçkilsə bir rus taboru ilə müdafiə olunurdu, Krasovski isə 2 minlik dəstəsi və ərzaq daşıyan transportu
(nəqliyyat) ilə ora yönəlmişdi [185.48].