Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
436
yerlərdə isə payız almasının, payız armudunun yanağına xal düşəndə yar-yaraşıqlı günlərin birində toylar toylara calanırdı. Elə ki elin sərvəti, varı-dövləti ağaclardan, tənəklərdən daşınıb qurtarır, ürək arxayınlaşır. Uğurla başa çatan məhsul yığımı rahatlıq, xoş əhval-ruhiyyə gətirir. El- oba zəhmət qələbəsinin təntənəsinə çıxır. Bu münasibətlə bayram edilir. Şənliyə el ağsaqqalları, ahıllar, cavanlar, uşaqlar yığışırlar. Hamı da zövqlə tikilmiş al-əlvan geyimdə. Hər tərəf fərəhlə, sevinclə dolur, gül-çiçəklə bəzədilir. Belə bayramlardan biri də Novruz qədər yaşı olan qədim məhsuldarlıq bayramı Mihrican adlanır. Novruz bayramı kimi Mihrican bayramı da böyük təntənə ilə keçirilirdi. Bu bayram Azərbaycanda işlədilmiş "Qədim Avesta təqvimi''ndə beş aydan ibarət "Qış fəsli"nin başlanğıcı idi. Yazılı qaynaqlardan məlum olur ki, vaxtilə bu bayram da xalqın təsərrüfat həyatı ilə bağlı olmuş, maldar və əkinçilərin məhsul bayramına çevrilmişdir. Tədqiqatçılar bu bayramın ilk yaranışını insanların təbiəti ilahiləşdirdiyi, onunla daha bağlı olduğu çox qədim dövrlərə aid edirlər. İlkin yazılı mənbələrdən məlum olur ki, Mihrican əvvəllər mehr adı ilə tanınmışdır. Qədim İran bitki və məhsuldarlıq tanrısı Mitranın adı ilə bilavasitə bağlı olan bu ad (qədim İran təqvimində bu ay "baqayadiş", yəni Mitra "Tanrısına sitayiş" ayı adlanırdı) Zərdüşti təqvimində Mitra adlanırdı. "Avesta" təqviminə görə, eyniadlı yeddinci ayın on altıncı günü də mihr adlanır. Zərdüştiliyə görə, mihr ayının mihr günündə Allah Adəm və Həvvaya ruh vermişdir. Qədim qaynaqlardakı mehr günəş anlayışı ifadə etdiyi üçün mehrə sitayiş, Günəşə sitayişdir. Günəş tanrısı şəninə icra olunan bu bayram əski təqvimin mehr ayının on altıncı günündən iyirmi ikinci gününə kimi, yəni 6 gün keçirilirdi. İlk vaxtlar onu günəşin son dəfə yer üzünə qalxması ilə, eləcə də qədim inanca görə, həmin gün guya bütün göyərən və boy atan canlıların öz son artım nöqtəsinə çatıb, bundan sonra quruması ilə əlaqələndirirdilər. Son illərə qədər bu bayram ilin əmək qələbəsi, ilin yekunu bayramı - məhsul bayramı kimi qeyd olunmuşdur. Ülkər ulduzlarının görünməsi ilə əkinçilər payız əkinlərinə başlardılar. Payız əkinlərinin başlanma vaxtı digər əlamətlərlə də müəyyənləşdirilirdi. Elə ki durnalar qatarlanıb el-obanın üstündən köç elədi, səpinə çıxardılar. Əkinçi babalarımız demişkən, durna getdi çıx şuma, durna gəldi çıx şuma. Şuma çıxılan gün təntənə ilə qeyd edilirdi. Bol məhsulun əsasını qoymaq üçün elliklə şuma çıxardılar. Şumlanacaq əkin sahəsi sahmana salınır, əkinə mane olan daşlardan, kol-kosdan təmizlənir. Payız fəslinin noyabr ayına xalq təqvimində xəzəl ayı deyirlər. İlin bu vədəsində göyün üzündə qara buludlar çoxalır. Bu o deməkdir ki, güclü yağış yağacaq. Qəfildən bulud haçalanır, göy nəriltiylə gurlayır, ildırım çaxır, dağların başında qılınc-qiyamət oynayır. Şimşəyin nərəsindən yer-göy lərzəyə gəlir, bitib- tükənməyən yağışın arası kəsilmək bilmir... Sel-su düz-dünyanı başına götürür. Belə vaxtlarda məcrasına sığmayan dağ çaylarının da nəriltisi adamı vahiməyə salır. Qayalardan, dağlardan sel şəlalə kimi axır, yekə-yekə daşları, qollu-budaqlı ağacları 437
süpürləyib qabağına qatır. Bəzən yollar dağılır, bir müddət dağ kəndləri ilə əlaqə kəsilir. Elə ki payızda Bakıya məxsus xəzri (güclü şimal küləyi xəzri öz adını əsas etibar ilə Xəzər dənizi tərəfdən əsdiyi üçün onun adından almışdır) küləyi əsdi, toz- torpağı göyə sovurardı. Karvan-karvan qara bulud topaları yayılıb şəhərin üstünü alır. Belə anlarda Xəzərin mavi suları da qara rəngə çalır. Xəzri küləyi havanı kəskin surətdə dəyişdirir. Payız və qış fəsillərində əsən xəzri bəzən fırtına dərəcəsinə qalxır, tayaları uçurur, evlərin damının üstünü atır, bəzən də çoxlu qar yağmasına səbəb olur. Abşeron qocaları deyir ki, xəzri əsdi qış gəldi, xəzri qurtardı qış da öz ömrünü bağışladı. Payız fəslinin bu vədəsində bağ-bağçanın xəzan dövrü (saralıb-solma vaxtı) başlayır. Xalq arasında xəzan küləyi adlanan sazaqlı külək ağaclarda qalan sarı yarpaqları qoparıb ora-bura qovur, ağacların xəzəl mövsümü başlayır. XI yüzilliyin Azərbaycan şairi Qətran Təbrizi payızın həmin vaxtlarını belə təsvir edir: Xəzan dövrü və mey vaxtıdır, Mey iç, çünki bu gün xəzan bayramıdır. Payız fəslinin bu müddətinə xalq təqvimində yarpaqtökən vaxt da deyirlər. Payız fəslinin xəzəl ayından başlayaraq dünyagörmüş bağbanlar əllərində qayçı, mişar bağlara çıxır. Torpağın canından buğ qalxanacan bircə-bircə ağacların, tənəklərin başına dolanır, azı qırx yerə şaxələnən ağacların ağzını bir yerə yığır, quru, yararsız budaqları kəsirlər. Hər ağacın, hər tənəyin başına pərvanə kimi dolanmasan, səndən üz döndərər, barını görməzsən, - deyirlər. Payızın son ayında qəfildən başlayıb şiddətlə əsən küləkli-yelli soyuq günlərə
günlərdə əsən külək birinci növbədə çöldə otarılan naxırı (qaramalı) tövləyə qovurdu. "Naxırqovan" adı da buradan meydana gəlib. Bundan sonra soyuqlar düşür. Elə ki soyuqlar başladı, bununla əlaqədar mal-qara 7-8 ay qışlaqda saxlanılır və otarılır. Qış otlaqlarının böyük hissəsini Kür-Araz ovalığı (Şirvan, Mil, Qarabağ, Muğan) təşkil edir. Bundan başqa, Qobustan, Ceyrançöl, Acınohur, Bozdağ, Daşüz, Qarabağdakı Geyan, Çaxmaq bozqırları və s. ərazilər Azərbaycanın ən əlverişli qışlaqları hesab edilir. Quru subtropik iqlim qurşağında yerləşən Azərbaycan qışlaqları üçün yayın isti və quraq olması, qışın isə mülayim keçməsi və yağıntıların az olması, yem ehtiyatının bolluğu və örüşlərin genişliyi səciyyəvidir. Payızın axırlarında dağların yamacları ilə duman sürünür. Bir anın içində dolu tökür, yağış yağır, qarı elə qarışdırıb sovurur ki, göz gözü görmür. El-obada bu müddətə il payızdan qışa dönən vaxt deyirlər. "Payızın bir ayı qışdandır, qışın bir ayı yazdan" deyimi də bununla əlaqədardır. Ona görə də xalq qışa hazırlığı payızın sonuna qədər başa çatdırmağa çalışır, yəni qarlı-şaxtalı qışı qarşılamağa hazır olurdu. Xalqımız bununla əlaqədar başqa bir deyim nümunəsi yaratmışdır: Qorx payızdan, qabağında qış gəlir,
Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|