Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
438
Qorxma qışdan qabağında yaz gəlir. Deməli, payız əl-ayağını çəkməmiş qış əsasını dayayıb qapının ağzını kəsir. Əkinçi babalarımız müəyyənləşdirmişlər ki, qış fəslində gecələr ayazlı, gündüzlər dumanlı keçərsə, bu, qışın sərt, şaxtalı olacağına işarədir. Yəni bu müddətdə havalar soyuq keçir, torpaq soyuyur. Qışda gündüzlər ayazlı, gecələr dumanlı olanda isə əksinə, havalar nisbətən isti keçər, torpaq daha isti olar, bitkilər tez və yaxşı inkişaf edər, məhsul bol olar. Bu sınama xalq şerində də əksini tapmışdır: Gecə ayaz, gündüz duman, ilin kürüdür - kürü, Gündüz ayaz, gecə duman, ilin gülüdür - gülü. Deyirlər ki, qışda qar çox yağarsa, məhsul bol olar. Belə yağıntıya bərəkət gətirən, bolluq gətirən qar deyirlər. Elə ona görə də "Yaz bərəkəti qışdan alır" - söyləyib ulularımız. Toplanmış etnoqrafik materiallara əsaslanaraq demək olar ki, çox qədim zamanlardan formalaşmış bölgüyə görə, xalqımız qışı üç mərhələyə bölmüşdür. Qışın başlanğıcı, ilk mərhələsi 40 günlük olmaqla Böyük çillə, ikinci mərhələsi 20 gün olmaqla Kiçik çillə, üçüncü mərhələsi 30 gün olmaqla Çilləbecələrə (Boz aya) ayrılır. Qışın başlanması münasibətilə el-obamız ilin ən uzun gecəsində (buna Çillə gecəsi deyilir) xüsusi mərasim keçirir, bir sıra adət və inanclara əməl edirdi. Bu kütləvi xalq bayramında saysız-hesabsız tonqallar yandırılırdı, ailə üzvləri onların ətrafına toplaşıb şadlıq edir, üstündən tullanırdılar. Hər yerdə atəşfəşanlıq başlanırdı, şənlik etmək üçün adamlar bir yerə yığışır, maraqlı oyunlar, tamaşalar ifa edir, qurban kəsir, çalıb- oynayırdılar. Nişanlı qızlara, təzə gəlinlərə "çillə payı" aparılır. Çillə payında hədiyyə, şirniyyat, meyvə olur. Çillənin əsas simvolu qarpız, "Çillə qarpızı" sayılır. Çillə payı gətirilərkən gənc qızlar qarpızla bağlı mahnılar oxuyurlar: Əzizim Çillə qarpız. Düşübdür dilə qarpız. Yığılıb xurcunlara, Gedib yargilə qarpız.
Əlimi bıçaq kəsdi oy. Dəstə bıçaq kəsdi oy. Yarın Çillə qarpızın Yastı bıçaq kəsdi oy. Bu qarpız, Çillə qarpız Düşübdür dilə qarpız. Yığılıb xurcunlara, Gəlib yargilə qarpız. Çillənin girdiyi gün müxtəlif adda, müxtəlif dadda ləziz yeməklər olan süfrələr açılır. Hamı süfrə başına yığışır, ortalığa yaşıllıq, bolluq rəmzi olaraq qarpız gətirilir. Ordubad bölgəsində Çillə gecəsi süfrədə "Q" hərfi ilə başlayan 7 cürə çərəz olmalıdır: məs., qarpız, qovun, qurut, qax, qoğal, qaysava, qoz.
439
Çillə gecəsində cana istilik gətirən dadlı-ləzzətli xörəklər hazırlayırdılar. Qatılmış yüz cür ədviyyat bu xörəklərin, yeməklərin tamını artırır. Ərməğan ətri evi başına götürür. İstiotlu, darçınlı, mixəkli, zəncəfilli səməni halvası bişirirlər. Əski çağlardan qışa şər qüvvələrin əməli kimi baxan azərbaycanlılar qışı - "yağını" saymadıqlarını, ondan qorxmadıqlarını, çovğunu, boranı, div nərəli küləyi veclərinə almadıqlarını nümayiş etdirmək məqsədilə xüsusi mərasim keçirirdilər, qışın qada-balasını özlərindən uzaqlaşdırmağa çalışırdılar. "Kövsəc" adlanan çox qədim tarixli bu mərasim, adətən, noyabr - qırovdüşən ayda icra edilirdi. Özünü gülməli kökə salmış bir nəfəri təlxək geyimində qatıra mindirir, sonra da kəndi gəzdirib camaata deyirdilər ki, bu gördüyünüz adam qışın düşmənidir. Yan-yörədəkilər onun üstünə su səpir, qar atır, ətrafında məzəli oyun və əyləncələr göstərirdilər. O isə bir əlində tükü yolunmuş qarğa, o biri əlində isə yelpik tutub yellədir, saymazyana "istidir, istidir, heç vecimə deyil" – deyə-deyə hay-küy salarmış. Qış fəslinə belə baxış yalnız "Kövsəc" mərasimi ilə qurtarmır. Bu baxımdan qış və yazın üzləşməsinin rəmzi təsvirini özündə yaşadan "Kosa-kosa" mərasimi tutarlıdır. Daha çox ilin axır çərşənbəsində Azərbaycanın bütün bölgələrində keçirilən bu mərasimin ayin və nəğmələri çoxçeşidlidir. Birisinə tərsinə çevrilmiş kürk geydirir, üz-gözünə un, kömür sürtür, başına şiş papaq qoyur, paltarının altından qarnına yastıqca sarıyır, əlinə naxışlanmış ağac verib boynundan zınqırov asırlar. Köməkçi ortalığa çıxıb oxuyur: Kosam bir oyun eylər, Quzunu qoyun eylər. Yığar bayram xonçasın, Hər yerdə düyün eylər. Sonra nəğmələrin yardımı ilə səfərə çıxacaq Kosa - qış üçün pay yığmaq istəyir. Yığışanlar bir şey vermək niyyətində olmadığından, adamlar arasında hörmət sahibi olan bir şəxs yağışın, yaşıllığın, məhsuldarlığın himayəçisi bilinən keçini çağırır. Keçiyə istədiyindən çox pay verilir. Kosa payları alıb, keçini də qovur və şadlıqla atılıb düşə-düşə hoqqa çıxarır. Sonra keçi yuxuya getmiş Kosanı buynuzlayıb öldürür. Deməli, rəmzi şəkildə qış qurtarır, yaz başlanır. Yığışanlar elliklə baharın gəlişi eşqinə oxuyurlar: ...Bağçanızda gül olsun, Gül olsun, bülbül olsun. El-obada Böyük çillənin qarlı-tufanlı, donduran, sümük üşüdən günlərinə
də deyirlər ki, qışın qışlığı çənindən bəlli olar. Çünki qışın çəni qar gətirər. Ulularımız deyib ki, böyük çillədə torpaq qırxın çıxardır, kiçik çillədə isə torpaq səhər yuxusundadır. Qış fəslinin böyük çillə adlanan qırx günündə əkinçilər bağ-bağatı, bostan- tərəvəz yerlərini, üzümlükləri suvarırlar. El arasında "çillə suyu" adlanan bu suvarma torpağın nəmliyinin saxlanılmasına kömək edir, ziyanvericiləri qırır, torpağın
Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|