125
Əliməmməd ağanın gəldiyini görcək bütün məclisdəkilər ayağa qalxır (xan və
oğlundan başqa), onlara yuxarı başda yer göstərilir. Gələnlər oturanlara təzim edərək
yuxarı başa keçib göstərilən yerdə əyləşirlər. Yeni gələnlər oturan kimi təkrar xana və
ətrafdakılara təzim edirlər, cavabında da yerdə oturanlar nizam ilə əyilib-qalxırlar".
Y.V.Çəmənzəminli bu qonaqlıq süfrəsini belə təsvir edir: "Otağı başdan-başa tutmuş,
yeri sumağı rəngdə olan incə haşiyəli xalının ortasına ətrafı zəncirli tirmə süfrə
salınmış, üstünə qızıl, gümüş qablarda şirni, çərəz və şərbətlər düzülmüşdü"[49].
Azərbaycana gələn dövlət xadimlərinə, hərbçilərə, yazıçı və alimlərə göstərilən
qonaqpərvərliyə dair çoxlu tarixi fakt qeydə alınmışdır. Bu barədə H.Quliyev yazır: "I
Pyotrun Dərbənddə yaşayan azərbaycanlılar, knyaz Dolqorukinin Bakı və Salyan
əhalisi, Şamaxı hərbi qubernatorunun Şuşa əhli tərəfindən, A.Bestujev-Marlinskinin
Quba, M.Y.Lermontovun Qusar camaatı, Qazan Universitetinin professoru
İ.Beryozinin A.Bakıxanov tərəfindən mehribancasına qarşılanması və onlara
göstərilən qonaqpərvərlik buna misal ola bilər"[50].
Uzun əsrlər keçib, Azərbaycanda tarix boyu müxtəlif mənşəli gəlmə tayfalar
yerli əhali ilə qaynayıb-qarışıb və milli zəmində heç bir fərq hiss etməyiblər.
V.L.Veliçko bu barədə haqlı olaraq yazır: "Heç şübhəsiz ki, azərbaycanlıların qanı
alicənab qandır; onlar təbiətən xeyirxah, ürəyigeniş, cəsarətlidirlər, əqli və mənəvi
inkişafa qadirdirlər"[51]. Elə bu xüsusiyyətlərə görədir ki, müxtəlif dövrlərdə
deportasiya olunmuş xalqlar məhz Azərbaycan ərazisində məskunlaşıb yaşaya
bilmişlər.
Cəmiyyətdə ən mühüm ünsiyyət saxlamaq vasitəsi olan qonaqpərvərlik adəti
müxtəlif xalqların, eləcə də eyni xalqın və ya müxtəlif etnik qrupların üzvləri, hətta
bir sıra sosial təbəqələr arasında geniş yayılmışdır. Qonaqpərvərlik bir-birindən
uzaqda yaşayan millətləri bir-birinə doğmalaşdırır, bu da tərəqqiyə, mədəni inkişafa
xidmət edir. Gündən-günə möhkəmlənən qarşılıqlı əlaqələr, yaxınlaşma, zənginləşmə
obyektiv inkişaf prosesidir. Qonaqpərvərliyin icrası yalnız yaxşı
süfrə bəzəyib qonağı
yola salmaqdan ibarət deyildir. Qonaqpərvərlik həm də fikirləri, düşüncələri
bölüşməkdir. O, intellektual səviyyənin daha da inkişafı üçün bir vasitə, mədəniyyət
və mənəviyyat ətrafında fikir mübadiləsi deməkdir. Qiraət etməklə bilik sahibi olmaq,
tarixin incəliklərinə vaqif olmaq kimi xüsusiyyətlər həmin məclislərdə mühüm yer
tutmuşdur.
Kənd həyatında müşahidə olunan qonaqpərvərlik adəti özünəməxsusluğu ilə
daha da fərqlənirdi. Burada dinin də müəyyən dərəcədə təsiri, rolu şübhəsizdir.
Ümumiyyətlə, dinin yayıldığı ərazilərdə cəmiyyətin inkişafına onun təsiri
inkaredilməzdir. Qonaqpərvərlik və din bir-biri ilə müəyyən mənada sıx tellərlə
bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, qonaq Allah müsafiri sayılır. Bu xüsusiyyət Azərbaycanda
geniş yayılmışdır. Məsələn, Allah qonağı istəmirsinizmi? - sualına ev sahibinin cavabı
belə olur ki, "Allaha da qurban olum, qonağına da". Qonaq da bilir ki, heç vaxt getdiyi
yerdən rədd cavabı almayacaq, dəvətsiz də gedə bilər və kobud söz eşitməz. Ona görə
də qətiyyətlə hər hansı bir evin qapısını utanmadan döyə bilər.
126
Evində yedirdib-içirdib yola salmaq, qonağın müxtəlif ehtiyaclarını təmin
etmək o qədər təbii hal almışdı ki, bunu başqa cür təsəvvür etmək belə mümkün
deyildi. Qonaqlar arasında ayrı-seçkilik qoyulmurdu. Kasıblara belə əl tutmaq özü də
qonaqpərvərliyə xas xüsusiyyətlərdən idi. Qonaqlara xidmət bununla bitmiş hesab
olunmur. Bəzən evinə ən əziz qonağı gəlmiş adam yalnız evdə onun qulluğunda
durmaqla kifayətlənməyib, bulaq başına, meşənin qoynuna aparmağı da zəruri sayır.
Qonaqpərvərlik adəti xüsusən bayram mərasimlərində özünü qabarıq
göstərirdi. Ramazan bayramında iftara qonaq dəvət etmək və ya gedərkən şirni
aparmaq, Qurban bayramında isə qurbanlıq ətindən də götürüb yaxın qohumlara,
qonşulara paylamaq məqsədilə qonaq getmək artıq bir ənənə, borc halını almaqla
yanaşı, həm də savab sayılır. Belə ki, bu bayramlarda nəfsi qorumaqla bərabər, oruc
tutanlara ziyafət vermək, imkanı olanların mərhəmət göstərib Allah yolunda qurban
dedikləri heyvanların ətinin bölüşdürülərək paylanması kimi keyfiyyətlər insanları bir-
birinə isinişdirir və daha da yaxınlaşdırır. Xüsusən də Novruz bayramı günlərində
hamı bir-birinə qonaq gedərdi, küsülülər barışar, hədiyyə təqdim olunar, şirnilər
paylanardı.
Öz zənginliyi və rəngarəngliyi ilə seçilən Novruz bayramı mərasimlərində
Hollandiya dənizçisi Yan Streys də iştirak etmişdir. Dənizçi azərbaycanlıların Novruz
bayramını necə qeyd etdiklərindən söhbət açır. O, eyni zamanda qonaq olduğu xanın
açdığı süfrənin təsvirini verir. Bununla yanaşı, müəllif daha sonra yazırdı ki, bizim
zadəganlar, mən də onlarla birlikdə, gah bu, gah da digər azərbaycanlının yanına
yeməyə qaçırdıq və möhkəm əmin idik ki, müsəlmanların yemək-içməyi ilə bizim
boş, ac qarınlarımız arasında din ayrılığı barədə heç bir narazılıq yaranmayacaq. Bu
isə öz növbəsində, Azərbaycanda qonağa hörmət barədə fikrimizi təsdiq etməyə əsas
verir. Doğrudan da yurdumuzda qonaqlara heç bir fərq qoyulmamış, dini və milli
mənsubiyyətinə görə əsla ayrı-seçkilik edilməmişdir. Burada yardımsevərlik,
xeyirxahlıq, səmimilik, dürüstlük, sadəlik və müxtəlif xalqlara münasibət məsələləri
bir-biri ilə çulğalaşmışdır.
Etnoqrafik
materiallar
Ordubad
bağbanları
arasında
xüsusi
bir
qonaqpərvərliyin mövcudluğunu təsdiq edir. Bu adət bostanpozma adlanırdı. Məhsul
yığımından sonra bağbanlar qonaq çağırır və onu yola salarkən yetişdirdikləri müxtəlif
məhsullardan pay qoyurlar[52]. Göründüyü kimi, el-oba heç vaxt bir-birindən kömək
əlini əsirgəməyib, dara düşənə birgə səylə yardım etməyə çalışıb. Əvəzsiz yardımetmə
halları bu gün də mövcuddur.
Azərbaycanda qonaqpərvərlik vasitəsilə icra olunan digər adətlərdən biri də
damazlıq adətidir. Belə ki, heyvanı olmayan kəndli qonaqlıq edib ən yaxın adamlarını
evinə dəvət edir və elə bu məclisdə gələnlər ona hansı heyvanı bağışlaya biləcəklərini
elan edirlər. Ertəsi gün vəd etdikləri heyvanı göndərirlər.
Müasir dövrdə qonaqpərvərliyə bir sıra hallarda xüsusi diqqət yetirilir ki, bu da
özünü ad günləri, elçilik, nişan və toy mərasimləri zamanı daha qabarıq şəkildə büruzə
verir. Ad gününü təbrik etmək dəb halını almışdır. Bu zaman ad günü qeyd olunan