123
məişətimizdə kök çalmış, insanların demək olar ki, gündəlik həyat tərzinə sirayət
etmişdir. Bu isə insanların daxili aləminin saflığından və mənəvi dünyasının
zənginliyindən xəbər verir. Təsadüfi deyildir ki, insanların ən şərəflisi əliaçıq və
səxavətli adamlar sayılır. İmkan daxilində qonağın tələblərini yerinə yetirən, bacardığı
qədər xeyirxahlıq edənlər ən hörmətli insanlar hesab olunurlar[40].
Şamaxıda Mahmud bəy adlı varlı bir adamın evinə qonaq dəvət olunan və
Azərbaycan
ərazisində
göstərilən
qonaqpərvərliyi gözlədiyindən daha da
üstün sayan Aleksandr Düma göstərir ki,
buradakı qonaqlıq məclisində musiqiçilər
və rəqqasələr də var idi. Belə məclislərə
hətta Qafqazda məşhurlaşmış Şamaxı
rəqqasələri dəvət olunurdular[41]. Düma
bu qonaqlıq məclislərinin musiqinin
müşayiəti
ilə
keçdiyini
göstərir.
Göründüyü kimi, evə gələn qonağı ev
sahibi təkcə yemək və yataqla təmin
etməklə kifayətlənmir. Qonağın tam
sərbəstliyini təmin etmək və onu
əyləndirmək
məqsədilə
məclisə
müğənnilər və rəqqasələr də dəvət edirdi.
Ecazkar
təsir
gücünə
malik
musiqimiz və gözəlliyi, təravəti ilə ürəkləri
riqqətə gətirən rəqslərimiz qonaqlıq
məclislərinin yaraşığı olmuş, insanlara
yüksək sevinc hissi bəxş etmişdir. Dahi
bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov "Azərbaycan musiqi həyatına bir nəzər" məqaləsində
yazır: "Azərbaycanın bir çox mahallarında toy və düyün zamanı, yaxud bayram və
başqa bir şadlıq günlərində camaat hamısı bir yerə yığılıb ikitərəfli olaraq" çalıb-
çağırarlar. Xanəndə və sazəndə dəstəsi əksər ovqat üç nəfərdən ibarət olar ki,
onlardan biri oxuyar, təğənni edər, digəri "tar" və üçüncü isə "kamança" çalar; bu
dəstənin əhli bütün muğam və dəstgahları lazımınca bilməlidirlər"[42]. Müəllif fikrinə
belə davam edir: "Aşıq dəstəsi dəxi əksərən üç nəfərdən olub, bunlardan biri həm
oxuyar, həm də "saz" çalar, iki yerdə qalanı isə alət nəğmədən olan "balaban" çalar;
balabançının ikincisinə "züy tutan" və yaxud "dəmkeş" deyirlər ki, bunun vəzifəsi
hava çalmaq olmayıb, yalnız bir sədanı uzatmaqdan ibarətdir; balaban çalanlar "tütək"
və "zurna" dəxi çalarlar; bu halda bunların xanəndəsi dəf (təbil) çalmalıdır: aşıq
dəstəsi çox vaxt muğamat və dəstgahlardan bixəbər olub, "repertuar"ları xalq
mahnılarından və nağıllarından əmələ gəlir; nağıl vaxtı aşıqlar otaq içində gəzişə-
gəzişə icrayi-hünər edib yeri gələndə söz ilə və yeri gələndə hava ilə şirin-şirin
nağıllar söyləyib oxuyarlar. Böyük toylara həm xanəndə və həm də aşıq dəstəsi
124
çağırarlar və növbəylə oxudarlar"[43].
Qonaqpərvərlik adətində qəbul olunmuş əsas şərtlərdən biri də qonağa
hədiyyələr bəxş edilməsi idi. Bu, qonaqpərvərlikdə qəbul edilmiş adi bir hal idi.
Qonaq ev sahibinə müəyyən bir şey bağışlamağa, ev sahibi isə öz növbəsində
qonağını müxtəlif hədiyyələrlə yola salmağa çalışırdı. Bu adət günümüzə qədər gəlib
çatmış və indi də yaşamaqdadır.
"El-oba çörəyi ilə tanınar" - deyib ulularımız. Yəni el-oba həmişə çörəkverən
səxavətli insanları ilə fəxr etmişdir. Səxavətli, qonaqpərvər, əltutan kişilər haqda
"çörək verən adamdır" - deyə şəxsiyyətinə alqışlar söyləmişlər.
Qonaq evə gələndə necə alqışla qarşılanırsa, elə də həmin evi alqışla tərk edir.
Ev sahibinin qayğısı müqabilində qonaqlar onu aşağıdakı kimi alqışlayırlar:
Allah evini şen eləsin!
Allah çörəyini bol eləsin!
Süfrən açıq olsun!
Ruzi, bərəkətin bol olsun!
Evindən qonaq-qaran əskik olmasın!
Ucaların ucası olasan!
Ocağınız nurlu, bərəkətli olsun!
Qonaqpərvərliyin bütün tələbləri gündəlik həyat normalarına və qaydalarına
uyğun gəlirdi.
Bu adət, əvvəllər olduğu kimi, xanlıqlar dövründə də öz mövcudluğunu
qoruyub saxlamışdı. Bəzən ictimai-siyasi baxışları üst-üstə düşməsə belə, xanlar
arasındakı görüşlər yüksək qonaqpərvərlik şəraitində keçirilmişdir. Hətta "Xan divan
yığıncağında olan üzvlərinə qonaqlıq düzəldirdi"[44]. Bayramlarda, təntənəli
günlərdə və ya başqa xanlıqlardan nümayəndələr qonaq gəldikdə onların qarşısına
əsnaflar öz bayraqları ilə çıxmalı idilər[45].
Fətəli xanın Nuxa şəhərində bir neçə gün qonaqlıq və şadlıqlar keçirib Gəncəyə
yola düşdüyü də məlumdur[46]. Mirzə Adıgözəl bəy Naxçıvan hakimi Heydərqulu
xanın Pənah xana qonaq gəldiyini təsdiqləyir[47].
XIX əsr salnaməçisi Mirzə Yusif Qarabaği "Tarixi-Səfi" əsərində belə yazır:
"Qarabağ xanı İbrahimxəlil Avar və Dağıstan hakimi Ümmə xanın bacısı Bikə ağaya
evlənərək onunla qohum oldu. Dağıstan ölkəsindən ona kömək gəlirdi və çox vaxt
ləzgilərin qoşunlarını yanında qonaq sifətilə Qarabağ kəndlilərinin hesabına
saxlayırdı"[48]. Göründüyü kimi, nəinki ayrı-ayrı insanlar, hətta yeri gəldikdə qoşun
belə lazımınca qonaq saxlanılır və ehtiram görürdü.
Xanlıqlar dövründə qonaqlıq məclisinin təsviri yazıçı Yusif Vəzir
Çəmənzəminlinin "Qan içində" əsərində də öz əksini tapmışdır. Burada xanların
qonaqlıq süfrəsi təsvir edilir. Qiymətli xalı döşənmiş taxtın üstündə Qarabağ hökmdarı
İbrahimxəlil xanın, ətrafında ağaların, bəylərin əyləşdiyi göstərilir. Tacir və əsnaflar
da məclisə yığışmışdılar, "onlar divar boyu döşənmiş ipək döşəklərin üzərində dizi
üstə ədəblə oturmuşdular və bir kəlmə belə kəsmirdilər. Məclisə Vaqiflə Mirzə