31
Kənd təsərrüfatına ziyanvericilər böyük tələfat verirdi. Məsələn, 1910-cu
ildə çəyirtkə dəstələri hücum edərək, dörd qəzada taxıl və pambıq əkinlərini tamam
məhv etdi. Ziyanvericilərə qarşı zəif mübarizə aparılırdı.
Maldarlıq kənd əhalisinin mühüm məşğuliyyət növü idi.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 3—5 milyon baş arasında mal-qara
olmuşdur. Mal-qaranın sayındakı bu cür kəskin dəyişiklik, əsasən, tez-tez baş
verən yoluxucu xəstəliklərlə əlaqədar idi. Məsələn, bir yoluxucu xəstəlik zamanı
təkcə Qazax və Şuşa qəzalarında 75 minə yaxın hələ qoyun tələf olmuşdu.
1913-cü ildə Azərbaycanda 1,2 milyon baş qaramal, 436 min başdan çox
camış, 2,7 milyon baş qoyun, 200 min başdan çox keçi, 177 min başa yaxın at
vardı.
Yoxsul kəndlilərin çoxunun inəyi, hətta heç qoşqu heyvanı da yox idi.
Orta hesabla iki kəndli təsərrüfatına bir qoşqu heyvanı, hər 10—15 kəndli ailəsinə
bir inək düşürdü.
Hər il, orta hesabla, istehsal edilən 500 min pud yunun yarısı və 500 min
ədəd müxtəlif heyvan dərisi Rusiyaya, həmçinin xarici ölkələrə göndərilirdi.
Birinci dünya müharibəsi illərində mal-qaranın və atların sayı yarıbayarı
azaldı. Onların bir hissəsi ordunun ehtiyacları üçün müsadirə edildi.
Azərbaycanda ipəkçiliklə lap qədimdən məşğul olurdular. İpəkçilik,
əsasən, Yelizavetpol quberniyasında, Bakı quberniyasının Göyçay, Lənkəran,
Quba qəzalarında, Zaqatala dairəsində, həmçinin Naxçıvan qəzasında yayılmışdı.
Rusiyada toxuculuq sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq xam ipəyə
təlabat xeyli artdı. Bu, Azərbaycanda baramaçılığın inkişafına səbəb oldu. 1914-cü
ildə, keçən əsrin axırı ilə müqayisə etdikdə, baramaçılıqla məşğul olan kəndlərin
sayı təqribən iki dəfə çoxalaraq, 2200-ü ötdü. Həmin dövrdə çəkil plantasiyalarının
ümumi sahəsi də iki dəfəyə qədər genişlənərək, 60 min desyatinə çatdı.
Barama bütünlüklə satlıq məhsul (əmtəə) idi. Ondan yerli ipək
sənayesində istifadə olunur və Rusiyanın ipəksarıma müəssisələrinə, həmçinin
xarici ölkələrə göndərilirdi.
Barama istehsalı ilbəil artaraq, 1914-cü ildə 260 min puda çatdı. Birinci
dünya müharibəsi illərində barama istehsalı iki dəfə azaldı.
Pambıqçılıq sürətlə inkişaf edirdi. Pambıq, başlıca olaraq, Naxçıvan,
Yelizavetpol, Cavanşir, Şuşa, Göyçay, Cavad qəzalarında əkilirdi.
1913-cü ildə, əsrin əvvəlində olduğuna nisbətən 5,5 dəfə çox—105 min
desyatin sahədə pambıq əkilmiş və 5 milyon puddan artıq məhsul götürülmüşdür.
Pambıq əkmək xeyli zəhmət tələb etsə də, çox sərfəli idi. O zaman xam
pambığın pudu buğdanın pudundan 12 dəfə, arpanın pudundan 17 dəfə, çəltiyin
pudundan 7 dəfə baha olub, 77 manata satılırdı. Pambıq bütünlüklə əmtəə məhsulu
idi.
Əkinçilikdə, xüsusən pambıqçılıqda suvuranlardan (vodokaçkalardan)
istifadə olunurdu. İlk suvuran 1901-ci ildə Cavad qəzasının Petropavlovka kəndi
32
yaxınlığında Kür çayı üzərində quruldu. Sonralar Kür və Araz çayları sahilində
150-dək suvuran meydana gəldi. Neftlə işləyən bu maşınların bəziləri hətta 1000
desyatinə qədər torpaq sahəsinə su çıxarırdı. Toplanan məhsulun, bir qayda olaraq
1/3 hissəsi suvuran maşın sahibinə çatırdı.
Rusiya sənayesinin pambığa olan tələbatı sürətlə artırdı. Hər il
Amerikadan milyonlarla pud pambıq mahlıcı alınırdı. Ona görə çar hökuməti
Azərbaycanda pambıqçılığı inkişaf etdirmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirdi.
1907—1911-ci illərdə Muğan və Mil düzlərində ümumi uzunluğu 500
km-ə çatan magistral və qol kanalları çəkildi. 50 min desyatin torpaq sahəsinə su
çıxarıldı. Pambıq əkini sahələri genişləndi. Həmin yerlərdə Rusiyadan köçürülən
rusların yeni məskənləri meydana gəldi.
Pambıqçılıq texnikası ləng də olsa, irəliləyirdi. Bir sıra iri təsərrüfatlarda
toxumsəpən maşınlardan, kultivatorlardan, dəmir dırmıxlardan, hətta traktorlardan
istifadə olunmağa başladı. Cərgəli əkinə keçid sürətləndi.
Birinci dünya müharibəsi illərində pambıq əkini sahələri üç dəfəyə yaxın
azalaraq, 1917-ci ildə 37 min desyatinə endi.
Qəzaların çoxunda tütünçülüklə məşğul olurdular. Lakin tütünçülüyün
əsas mərkəzi Zaqatala dairəsi, qismən Nuxa qəzası idi. Yüksək məhsul verən əla
növ Trabzon və Samsun tütünü kimi sarı tütün növləri əsasən Zaqatala dairəsində
yetişdirilirdi. Digər qəzalarda başlıca olaraq, yerli tütün—tənbəki (maxorka)
əkilirdi ki, bu da elə istehsalçıların özləri tərəfindən istifadə olunurdu.
Tütünçülük çox gəlirli sahə idi. Onun hər desyatini 130—200 manat xalis
qazanc gətirirdi. Tütünün pudu 7—10, hətta 12 manata satılırdı, tənbəki isə bundan
iki dəfə ucuz idi.
XX əsrin əvvəllərindən sənaye tütünçülüyü inkişaf etməyə başladı.
Qiymətli tütün növlərinə təlabat artdı. Zaqatala ilə yanaşı, digər qəzalarda da sarı
tütün növləri əkininə diqqət artırıldı. Məsələn, 1910-cu ildə Yelizavetpol
qubeniyasında 1700 puddan çox Trabzon və Samsun növlü tütün yarpağı
yığılmışdı ki, bu da quberniyanıi tənbəki-tütün məhsulunun 11 faizini təşkil edirdi.
Başqa əkin növlərindən fərqli olaraq, tütün sahələri, adətən, çox kiçik
olurdu. Tütün əkini sahələrinin 2/3 hissəsindən çoxunu sahəsi 1 desyatindən az
olan plantasiyalar təşkil edirdi.
Azərbaycanda xam tütün yarpağının orta illik hasilatı 30 min puda bərabər
idi. Onun çox hissəsi satışa gedirdi. Müharibə illərində tütün əkini sahələri xeyli
genişləndi.
Bağçılıq və üzümçülük geniş yayılmışdı. Əlverişli təbii və iqlim şəraiti,
torpaqların münbitliyi Azərbaycanın, demək olar, hər yerində bağ-bostan
becərməyə imkan verirdi.
Meyvə bağlarının ümumi sahəsi 50 min desyatinə çatırdı. Təqribən min
kənddə meyvə bağı vardı.
Dostları ilə paylaş: |