Azərbaycanda siyasi partiyalar: seçKİDƏN seçKİYƏ
PARTİYALAR: SEÇKİDƏN SEÇKİYƏ
Yüklə 3,43 Kb. Pdf görüntüsü
|
AZƏRBAYCANDA SİYASİ PARTİYALAR: SEÇKİDƏN SEÇKİYƏ 7 baxımdan partiyaların “daxili mənşəli” və “xarici mənşəli” faktorların təsiri altında formalaşması kimi iki yolunun möv- cudluğu da qeyd olunur. Birinci halda partiya əsasən par- lament seçkiləri gedişində yaranırsa, ikinci halda müəyyən ideoloji amillərdən qaynaqlanaraq formalaşır. Birincilər fəaliyyətlərinə parlament seçkiləri ilə başlayaraq təkamülünü vətəndaş cəmiyyətində davam etdirir və ya sona çatdırır- sa, ikincilər əksinə, fəaliyyətlərinə vətəndaş cəmiyyətindən başlayayır, təkamülünü isə parlamentdə davam etdirirlər. Adətən, ikinci yolla yaranan partiyaların daha monolit və uzunömürlü olması qeyd olunur. Tarixən ABŞ-da və Avropada partiyalar təqribən eyni vaxtda yaranmışdır. Lakin eyni tarixi dövrdə yaranmasına baxmayaraq, onlar fərqlidir. Bu baxımdan politologiyada Av- ropa və Amerika tipli partiyaların olmasından bəhs edilir. Partiyaların yaranma xüsusiyyətlərindən danışarkən on- ların leqal və qeyri-leqal şəkildə yaranan birliklər kimi qrup- laşdırılmasına da rast gəlinir. Təsnifat meyarı kimi, fikrimizcə, partiyaların təkamül, yoxsa inqilab yolu ilə yaranması xüsusiyyətinin götürülməsi də vacib məsələdir. Azərbaycanda partiyaların yaranmasının tədrici-təkamül yolu olmamışdır. Postsovet məkanı ölkələri ilə bir sıra ümumi xüsusiyyətlər olsa da, Azərbaycanda heç bir MDB ölkəsində rast gəlinməyən torpaqların işğalı, müharibə, milli azadlıq hərəkatı, xaos və vətəndaş qarşıdurması həddində olan tamamilə fərqli bir partogenez mühiti olmuşdur. Bu ba- xımdan partiyaların yaranmasının Avropa və Amerika yolu ilə yanaşı, fərqli bir Azərbaycan yolunun da mövcudluğu- nu tam əsasla deyə bilərik. Yəni Azərbaycanda “partiyaların mənşəyi” adlanan fenomeni məhz bu xüsusiyyət izah edir. AZƏRBAYCANDA SİYASİ PARTİYALAR: SEÇKİDƏN SEÇKİYƏ 8 Qeyd olunan xüsusiyyətdən qaynaqlanan daha bir cəhət Azərbaycanda partiyaların formalaşmasında özünü qabarıq göstərir. Bu, partiyaların başlıca olaraq lider amili, hər hansı konkret şəxsiyyət üzərində qurulması, liderlərarası rəqabət və ambisiyaların indiyə qədər bütün siyasi proseslərdə özünü büruzə verməsi ilə səciyyələnir. Təbii ki, bu, yal- nız Azərbaycana deyil, bütün dünyaya xas olan bir meyil- dir. (Hələ T.Cefferson və A.Hamilton arasındakı rəqabət dövründən üzü bəri bu, belə olmuşdur). Sadəcə fərq onda- dır ki, milli siyasi məkanda bu cəhət sanki dəyişməz, “əbədi” bir xüsusiyyətə çevrilmişdir. AZƏRBAYCANDA SİYASİ PARTİYALAR: SEÇKİDƏN SEÇKİYƏ 9 Partiyalaşmanın Azərbaycan modelinin fərqləri və dün- ya təcrübəsi ilə ümumilik təşkil edən xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? Azərbaycanda siyasi partiyalar XX əsrin 80-ci illərinin sonu, 90-cı illərinin əvvəllərindən formalaşmağa başlamış- dır. 1988-1993-cü illər partiyalaşma prosesinin təşəkkülü dövrü olmuşdur. 90-cı illərin əvvəllərində sovet dövrü üçün səciyyəvi olan sosial birlik formalarının davamlı olaraq da- ğılması və cəmiyyətin siyasi fəallığının artması ilə siyasi par- tiyaların yaranması prosesinin əsası qoyuldu. Partiyalaşmanın ilkin dalğası üçün, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Ermənistanın işğalçılıq siyasəti və sovetlərin çökməsi nəticəsində başlayan milli ictimai-siyasi hərəkat, işğal fak- tına qarşı yüksələn ümumxalq müqaviməti və hiddəti fo- nunda bir çox siyasi birliklərin təsis edilməsi səciyyəvi ol- muşdur. Bu amil postsovet məkanında “cəbhə”lərə analoji olan qurumların və s. yaradılması üçün katalizator rolunu oynamışdır. Bəhs edilən dövrdə partiyaların yaranma sürəti, onların siyasi proseslərdə iştirak səviyyəsi və cəmiyyətdəki gərginlik arasındakı ziddiyyət mürəkkəb qarşılıqlı təsirdə olmuşdur. Demokratik tranzit dövrünü yaşayan cəmiyyətlərdə si- yasi partiyalar partiya tərifinin universal ölçülərinə uyğun gəlmədiyindən onların meydana gəlməsi də liberal demok- ratiyanın mənşəyi ilə analoji olmur. Tranzit cəmiyyətlərdə siyasi partiyaların institusionallaşması prosesinin izlənilməsi 1. AZƏRBAYCANDA PARTİYALARIN YARANMASI VƏ DİNAMİKASININ ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ AZƏRBAYCANDA SİYASİ PARTİYALAR: SEÇKİDƏN SEÇKİYƏ 10 göstərir ki, özünün ilkin yaranma mərhələsində suveren, demokratik dövlət bu siyasi proseslərdə fəallığı və passio- nar gücü ilə siyasi şüur və mədəniyyəti tərs mütənasib olan kütlələrin xaotik təşkilatlanma cəhdləri nəticəsində dağıla da bilər. “Siyasət səhnəsinə onlarla yeni partiya və hərəkat atıl- mışdı. Hələ 1991-ci ilin payızında Azərbaycan Qaraba- ğa Nicat Cəmiyyəti, Azərbaycan İslam Partiyası, Vahid Azərbaycan Uğrunda Mübarizə İttifaqı, Azərbaycan Gənc Sosial-Demokratik Təşkilatı, AXC yanında Gənc Türklər təşkilatı, 1992-ci ilin yayında Azərbaycan Milli İstiqlal Par- tiyası”, həmin ilin payızında Müsavat Partiyasının bərpa qurultayı keçirilmiş, Yeni Azərbaycan Partiyası yaradılmış, Bozqurd Partiyası fəaliyyətə başlamışdı. 1993-cü ilin orta- larında respublikada 30-a yaxın siyasi partiya, cəmiyyət və hərəkat fəaliyyət göstərirdi.” (Azərbaycan Respublikası (1991-2001).-Bakı, 2001, səh.42) Yüklə 3,43 Kb. Dostları ilə paylaş:
|