Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

54 
 
Bolşeviklər vəziyyəti bir də onunla gərginləşdirmişdilər ki, hakimiyyəti ələ 
aldıqları gündən Kerenski dövründəki parlamenti buraxmış, hər yanda özbaşınalığa 
imkan  yaratmışdılar.  Belə  vəziyyətdə  onlar  yalnız  Bakının  üzərində 
hakimiyyətlərini qurmağa çalışırdılar. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  bir  məsələ  də  narahat  edirdi.  Şaumyan 
hökuməti  Bakıda  fəaliyyətə  başladığı  gündən  erməni  daşnakları  ilə  sıx  əlaqəyə 
girmişdi  və  silahlı  ermənilərin  şəhərdə  sayı  getdikcə  çoxalırdı.  (Bu  çoxalmanın 
qanlı partlayışı bir neçə aydan sonra olacaqdı). 
«Şaumyan hökuməti» bütün qüvvəsi ilə Azərbaycanın az əvvəl irəli sürdüyü 
«muxtariyyət»  fikrini  qəbul  etmir,  hətta  buna  istehza  ilə  yanaşırdı.  Qurulan  bu 
hökumət Bakının bütün sərvətinin Petroqrada daşınmasına xidmət edirdi. 
Şəhərdə  vəziyyət  çox  gərgin  idi.  Demək  olar  ki,  ikihakimiyyətlik 
yaranmışdı: Bir yanda şəhər bələdiyyə idarəsi, digər tərəfdə «Şaumyan hökuməti» 
hökmranlıq  edirdi.  Köhnə  hökumətdən  qalan  rus  əsgərləri  də  yerli  əhaliyə—
azərbaycanlılara  nifrət  ruhunda  idi.  Bakı,  başda  Şaumyan  olmaqla  erməni 
daşnakların tabeliyinə keçirdi. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  ən  çox  ağrıdan  «bolşevik»  ruhlu 
azərbaycanlıların  Şaumyanın  oyunlarına  göz  yumub  ona  inanması  idi.  Görən  bu 
bolşeviklər erməni daşnakların silahlanıb Bakıda çoxaldığını görmürdülərmi? 
Bakı təhlükədə idi.  
Bir  qorxulu  vəziyyət  də  vardı.  Belə  şəraitdə  gürcülər,  ermənilər  öz 
ordularını yaratdıqları halda, azərbaycanlılar kənarda qalmışdılar. Bunun da səbəbi 
azərbaycanlıların əsgərliyə götürülməməyi idi. 
Bakının vəziyyəti ağır idi. Leninin ruhlandırdığı Şaumyan silahlı erməniləri 
başına toplayırdı. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  sonradan  Bakının  üzərində  hökmranlıq  qılıncı 
tutan Lenin—Şaumyan oyununu belə xatırlayacaqdı: 
«...Qəribədir  ki,  «Müsavat»  məfkurəsinə  qarşı  bu  surətlə  təhdidkar  bir 
vəziyyət  alan  bolşevik  hökumətinin  Mavərayi-Qafqaziya  müməssili  Şaumyanın 
cibində  rus  işğal  ordusunun  təxliyə  edilən  Türkiyə  ərazisi  üzərində  erməni 
muxtariyyətinin  elanına  aid  Lenin  imzası  ilə  mumzi  bir  dekret  bulunuyordu.  Bu 
dekretlə  Şaumyan  əsrlərdən  bəri  məzlum  erməni  millətinin  bəklədiyi  amali-
milliyyəni  qüvvədən  felə  çıxarmaq  üçün  erməni  müəssisə  və  təşkilatına  yardım 
etməklə müvəzzəf idi». 
Qorxulu  ġaumyan.  Şaumyan  türk  qanına  həris  bir  erməni  idi.  Bütün 
ermənilərə məxsus keyfiyyətlər onda da cəmləşmişdi: xəyanətkarlıq, türk millətinə 
nifrət, qorxaqlıq, özündən güclüyə yaltaqlanmaq, Rusiyanın «könüllü» qulu olmaq. 
Şaumyan  heç  də  sonralar  Mikoyanın  və  bəzi  millət  qanını  itirib  xalqına  düşmən 
çevrilmiş  azərbaycanlı  bolşeviklərin  deyib  təbliğ  etdiyi  «Bakı  proletariatının 
xilaskarı» deyil, Azəri türklərinin qaniçəni idi. Şaumyan ermənilərə məxsus taktika 
ilə  mübarizəyə  başlamışdı.  Hər  şeyi  təmkinlə  edir,  rusun  xoşuna  gəlmək 

---

55 
 
mövqeyindən, eyni zamanda «məzlum ermənilərə»  nə isə  qazandırmaq istəyindən 
çıxış edirdi. Üzünə gizli niqab çəkmiş bu qorxulu erməni hələ 1903-cü ildə Leninlə 
ilk dəfə görüşəndə içərisində bir ümid işığı yaranmışdı: Leninin ətəyindən möhkəm 
yapışmaq.  Çünki  o,  Leninin  sərsəm  fikir  və  düşüncələrində  ermənilərə  çox  şey 
qazandıracağını  düşünürdü.  Doğrudur,  çar  Rusiyası  ermənilərə  az  himayədarlıq 
etmirdi. Amma bu quruluş sarsılmağa doğru gedir və arxalanmalı qüvvə Lenindir. 
Təsadüfi  deyil  ki,  Şaumyan  öz  hiyləgər  fikirlərini,  çarlıqdan  tam  ümid 
gözləmədiyini sonradan «Bakının erməni fəhlələrinə» məktubunda belə yazacaqdı: 
«—23  il  bundan  əvvəl  müəllimimiz  Fridrix  Engels  bir  nəfər  erməni 
xadiminə  məktubda  yazmışdı  ki,  erməni  xalqının  azadlıq  gəmisi  öz  məqsədinə 
çatmaq  üçün  gərək  türk  despotizminin  sitsillası  ilə  rus  despotizminin  xarabası 
arasından çox ehtiyatla keçsin». 
Şaumyan  başqa  erməni  həmfikirləri  kimi  özünü  Rusiyanı  türklərdən 
qorumağa  çalışan  kimi  göstərir.  Bakıda  tökdüyü  nahaq  qanlardan,  minlərlə 
günahsız  azərbaycanlının  qətlindən  sonra  Rusiyaya  məktublarının  birində  «əmi» 
adlandıracağı  Leninə  sevinclə  belə  bir  teleqram  da  vuracaqdı:  «Türkiyənin  Bakı 
mərkəzini dağıtdıq». 
Şaumyanda ermənilərə  məxsus olan rusa  yaltaqlanmaq hissi çox güclü idi. 
Mənliyini  istənilən  zaman  ayaq  altına  salıb  kiməsə  «əmi»,  «dayı»  deməyi  və 
bununla  yerini  möhkəmlətməyi bacarırdı. Bütün ömrü boyu Leninin icraçı quluna 
çevrilən Şaumyan öz himayədarına, türk torpaqlarının ermənilərə verilməsində ona 
köməklik göstərəcəyinə razı olmuş adama və onun həyat yoldaşı Krupskayaya necə 
də yaltaqlanıb «əmi», «bibi» deyirdi: «Əziz bibi və əmi! 
Sizin  məktublarınız,  məsləhət  və  göstərişləriniz  həmişə  mənim  üçün  hər 
şeydən əziz olmuşdur. 
Bibi, sizin məktubunuz o qədər qarmaqarışıq yazılmışdır ki, mən ondan heç 
nə başa düşmədim. Əgər elə zəruri bir şey vardısa, gec deyilsə, xahiş edirəm təkrar 
edin. Çox təəssüf ki, belə oldu», 
Xəyanətkar  Şaumyan  «əmi»sinə,  «bibi»sinə  arxayınlaşıb  çox  fitnələr 
törədirdi.  «Əmi»si  onun  bu  yaltaqlıq  və  sədaqətini  sonradan  boş  qoymayacaqdı. 
Onu istəyinə çatdırıb «məzlum xalqına» Azərbaycan torpaqlarını bəxşiş edəcəkdi. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə bu fitnəkar ermənini hələ çoxdan—1905-ci ildən 
tanıyırdı.  Onun  hansı  əqidəyə  malik  olduğunu  da  yaxşı  bilirdi.  Hələ  1918-ci  ildə 
Şaumyan onunla görüşüb qurduğu «oyuncaq» hökumətdə iştirakını təklif etmişdi. 
Məmməd  Əmin  onun  istəyini  rədd  etmişdi.  Əvvəla,  yaxşı  başa  düşürdü  ki, 
Şaumyan  onu  və  «müsavat»ı  istədiyindən  bu  təklifi  etmir,  məqsədi  başqadır. 
Şaumyan  «müsavat»ın  xalq  arasında  geniş  nüfuzundan  çəkinir  və  bu  qüvvənin 
təhlükəsindən  sovuşmaq  istəyirdi.  Məmməd  Əmin  yaxşı  dərk  edirdi  bu  bic 
ermənini.  Xəyanətkar  Şaumyan  şübhəsiz  ki,  Məmməd  Əminə  bu  təklifi  edəndə 
böyük  bir  inam  hissi  duymuşdu.  Və  Məmməd  Əmini  də  o  biri  azərbaycanlı 
bolşevikləri —Nərimanovu, Əzizbəyovu aldatdığı kimi azdırıb yoldan çıxaracağını 

---