Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

48 
 
şəkli  idarəsinin  məhəlli  federasion  əsası  üzərinə  qurulu  cümhuriyyət  müctəmeyi-
inam olduğunu qəbulə qərar verir». 
«B  —  İslam  dinində  olan  bütün  qövmlərin  ruhani  və  mədəni  irtibatını 
nəzərə alaraq Qafqaziya müsəlman qurultayı bütün Rusiya müsəlmanları üçün vəzi 
qəvanin səlahiyyətinə malik ümumi bir idarə təşkilini lazım görür». 
1917-ci  ilin  may  ayı  idi.  Bakıdan  hərəkətə  başlayan  qatar  neçə  gün  idi  ki, 
Moskvaya gedirdi. 
Bu  onun  Moskvaya  ilk  gəlişi  idi.  Sonradan  bu  şəhərə  yenə  yolu  düşəcək, 
hətta bir müddət burada mühacirətdə —nəzarətdə yaşamağa məcbur olacaqdı. 
Sonralar  həmişə  nifrətlə  yada  salacağı,  qızıl  totalitarizmin  yuvası 
adlandıracağı  bu  şəhərdə  həmin  ili  mühüm  bir  qurultay  keçirilirdi:  Rusiya 
müsəlmanlarının qurultayı. 
Bu  qurultayda  o,  öz  parlaq  çıxışı,  dərin  zəkası,  ağlı  ilə  hamını—qurultaya 
toplaşan  700  adamı  heyrətdə  qoyacaqdı.  Əzilən  müsəlman  və  türk  dünyasının 
düşdüyü möhnət quyusundan çıxmaq və azad nəfəs almaq yolunu güclü məntiq və 
vahid ideya xətti ilə izah edəcəkdi. Qurultayda ona qarşı əks duranlar da olmuşdu. 
Yüzə kimi adam başqa mövqedə dayanıb, onun ideyasını qəbul etməmişdilər. Bəs 
nə  deyirdi  bu  adamlar—islamçı-sosialistlər  cəbhəsində  duranlar  hansı  ideyanın 
tərəfdarı kimi çıxış edirdilər? 
Bu  adamlar  yeniləşmiş  Rusiyadan  yalnız  «milli-mədəni  muxtariyyət» 
almaqla  kifayətlənirdilər.  Onların  əqidəsincə  Rusiya  bu  əsaslar  üzərində,  yəni 
bütün  xalqlara  öz  mədəniyyətini,  dinini  inkişaf  etdirmək  imtiyazları  vermək 
əsasında qurulmalıdır. Milli-mədəni muxtariyyətlə onlar kifayətlənirdilər. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə bu fikri qətiyyən qəbul etmirdi. O «milli-mədəni 
muxtariyyət» mübarizəsi dövrünün artıq ötüb keçdiyini yaxşı bilirdi. Çünki özü on 
beş  illik  siyasi  mübarizəsində  az  belə  tələblər  irəli  sürməmişdi.  Xalqın  doğma 
dilində  məktəb  açılması,  qəzet,  kitab  çap  edilməsi,  fikir,  düşüncəsinin  boğulması 
halları ilə çox döyüşmüşdü. İndi yaxşı başa düşürdü ki, üç yüz illik bir monarxiya 
üsul-idarəsinin  devrildiyi  şəraitdə  yalnız  bu  tələblə  kifayətlənmək  xalqın  yenə 
əsarət altında inildəməyi deməkdir. Moskva Moskvalığında qalırdı. Dəyişən yalnız 
onun  rəngi,  bir  də  əyninə  geydiyi  paltar  idi.  İçəri  hökmü,  siyasəti  yaşayırdı  hələ. 
Məhkum xalqlar yenə onun tabeliyində can verirdi. Bəs əsarətdən qurtarmaq yolu 
nədən başlayırdı? Hansı yolla xalqı işığa çıxara bilərdi? 
Torpaq,  yalnız  torpaq  bu  əsarətdən  xalqı  xilas  edərdi.  Torpağı  özününkü 
olmayan  xalq  əsarət  buxovundan  da  xilas  ola  bilməz.  Xalq  özü  torpağını  idarə 
etməlidir. 
Bütün düşündüklərində və qəti proqram kimi irəli sürdüyü bu fikirdə «vahid 
və  müstəqil  Azərbaycan»  ideyası  formalaşırdı.  Növbəti  atacağı  addım  Rusiyadan 
tam ayrılıb müstəqil yaşayan «Azərbaycan» olacaqdı. 
Hələlik bu işıqlı ideyasını muxtariyyət qazanmaqda görürdü.  

---

49 
 
«Müstəqil  Azərbaycan» fikrini  indi ortalığa  atmaq olmazdı. Bundan ötrü 
hələ  şərait  yaranmamışdı.  İndidən  yatmış  şiri  oyadıb  onu  xalqın  üstünə  salmaq 
ağılsızlıq  idi.  Şirin  içərisindəki  «parçalamaq,  hökm  sürmək»  istəyi  ölüb 
getməmişdi.  Şir  təhlükəlidir,  çox  təhlükəlidir.  Onunla  oynamaq  olmaz.  İndiki 
şəraitdə şiri yalnız təmkinlə, yumşaq tədbirlə yola gətirmək lazımdır. 
Ağıllı,  siyasətcil  adam  idi.  Hadisələrin  gedişini  izləyib  məntiqi    əsaslar 
çıxarmağı  bacarırdı.  Müxtəlif  yerlərdə  keçdiyi  siyasi    mübarizə  məktəbi  onu 
möhkəmləndirmişdi. 
Hələ  1917-ci  ilin  mart  ayında  çar  hakimiyyəti  devriləndən  az  sonra 
Daşkənddəki dostlarından birinə məktub yazmışdı. Məktubda yazdığı sözlər onun 
uzaqgörən siyasətindən, bütün  türklərə  istiqlaliyyət qazandırmaq istəyindən xəbər 
verirdi.    Məktubda  yazırdı:  «Bizim  türklük  davamızla  birlikdə  bir  də  Qafqasiya 
məsələsi vardır. Onsuz ötüşə bilmərik. Məsələ  Rusiyanı parçalamaqdan ibarətdir. 
Ondan sonra biz özümüzü və bir-birimizi taparıq». 
1917-ci ilin martında yazdığı məktubda Məmməd Əmin Rəsulzadə məntiqi 
siyasət irəli sürürdü: Rusiyanı parçalamaq! Bəs necə parçalamaq? Rusiyanı güc və 
zorla  dağıtmaq  mümkün  deyil.  Burda  yeganə  yol  onu  xalqlara  muxtariyyət 
verməyə  məcbur  etməkdir.  Ayrı-ayrı  xalqların  muxtariyyət  şəklində  yaşaması 
Rusiyanın  parçalanmasına  və  tezliklə  məhkum  xalqlar  üzərindəki  ağalığına  son 
qoyur. 
...Buna  görə  də  Rusiya  İsveçrə  sistemi  halında  ayrı-ayrı  milli  dövlətlərdən 
ibarət  federativ  bir  cümhuriyyət  olmalıdır.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Qafqaziya 
müsəlmanlarının  Moskva  qurultayında  irəli  sürdüyü  bu  fikrin  qələbəsinə  də  nail 
oldu.  Qurultayda  iştirak  edən  700  nümayəndədən  600-ü  onun  «muxtariyyət» 
ideyasına səs verdi. Qalan yüz nəfər isə razılaşmayıb etiraz etdilər. Səs çoxluğu ilə 
Məmməd Əmin Rəsulzadənin təklifi qəbul olundu. 
Qurultayda  onun  fikrinə  qarşı  çıxıb,  «milli  dövlətlərə  bölünmək  Rusiya 
müsəlmanlarını  parçalayacaq»  fikrini  ortaya  atanlara  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə 
belə cavab vermişdi: 
«—Bu  hərəkət  türk-müsəlman  birliyini  parçalamayacaqdır.  Milli  dövlətinə 
qovuşacaq olan hər bir türk eli coşğun bir türk irmağıdır. Bu irmaqlar yenə türklük 
dənizinə qədər axacaq və orda  birləşəcəkdir. 
Biz  türkük  və  türklərin  oğullarıyıq.  Böylə  olduğumuz  üçün  qürur 
duymalıyıq.  Biz  türkün  mənliyindən  bir  türk  kulturu  yaratmaq  istəyirik.  Buna 
məcburuq.  Rusiyadakı  30  milyon  müsəlmandan  29  milyonunun  türk  olduğunu 
unutmamalıyıq. Rusiyadakı türk xalqı yüz illərdən bəri bölünmüşlərdir. Fəqət indi 
sadə  birləşmə  istəyində  deyil,  eyni  zamanda  öz  milli  mövcudiyyətini  qəbul 
etdirmək istəyində olan niyyətlərini hayqırmaqdadırlar». 
Qurultayda  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  çıxışı  alqışlarla  qarşılandı.  Bir 
qırğız şairi isə ona məhəbbətini bildirib çıxışına şer qoşdu. 

---