Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

42 
 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  bu  haqda  belə  deyirdi:  «Açıq  söz»  ilk  dəfə 
olaraq  o  vəqtə  qədər  Qafqaziya  müsəlmanı  və  yaxud  tatarı  deyilən  xəlqin  türk 
olduğunu  sərahəqi  və  israrla  meydana  atmış  və  bu  xüsusda  hərb  senzoru  ilə 
mübarizə etmək zərurətində qalmışdı». 
 
1915-ci il oktyabr ayının 2-si. Həftənin beşinci günüdür. Bakıda «Açıq söz» 
qəzetinin  birinci  nömrəsi  çapdan  çıxıb.  Qəzetin  baş  mühərriri  otuz  bir  yaşlı 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadədir.  Qəzetin  adının  altında  yazılıb:  «Siyasi-ictimai  və 
ədəbi  türk  qəzetəsi».  Çap  olunduğu  yer:  Nikolayevski  küçəsi,  M.  Ələkbərovun 
mətbəəsi, poçt № 357. 
İlkin nömrədə Ömər Faiq Nemanzadənin, Xosrov bəy Sultanovun yazıları, 
Hüseyn  Cavidin  «Dün  və bu  gün» şeri verilib. Müharibədən, Qafqaz cəbhəsindən 
xəbərlər də qəzetdə çap olunub. 
Qəzetin baş məqaləsini isə Məmməd Əmin Rəsulzadə yazıb. 
«Tutacağımız  yol»  adlanan  həmin  məqalədə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə 
yazırdı: 
―Dəhşətlərinə şahid olduğumuz bu yol bir həqiqəti- əsrimizin milliyyət əsri 
olduğunu isbat etdi. «Dünyanın xəritəsi hərbdə dəyişəcək» — deyə heyrətlə qarışıq 
bir  cümlə  indi  bir  çox  ağızlardan  eşidilməkdədir.  Dünya  xəritəsinin  alacağı  yeni 
şəkilə  vətəndaşların  fədakarlığı,  dövlətlərin  təşkilatı  və  orduların  əzəməti  ilə 
bərabərə  heç  şübhə  yoxdur  ki,  vüzuh  və  rüsux  peyda  etmiş  milliyyət 
məfkurələrində böyük təsiri var və olacaqdır. 
Özünün lüzumunca bilib və istiqbal üçün  müəyyən    bir ideal   (məfkurə)  
bəsləyən millət şübhəsiz ki, böyük bir qüvvət təşkil edər... 
Hər  hansı  qalib  şərəf  az-çox  sürünclü  bir  dinclik  vücuda  gətirmək  istərsə 
əsrin vicdanları üzərində ən çox təsir icra   edən   qüvvəti milliyyəti—məfkurəsini   
ihmal  edəməz!  Bunun  böylə  olacağı  arabir  gələcəyin  sülhü  haqqında  söz 
söyləyin...» 
Məmməd Əmin Rəsulzadə baş məqaləni bu sözlərlə bitirir: 
«...Xülasə,  tutacağımız  yolda  önümüzə  çıxacaq  olanlara  qarşı  yeganə 
vasitəmiz olacaq «Açıq söz». 
«Açıq söz» qəzeti xalqın ehtiyaclarından yazır, işıqlı fikirlər yayırdı. 
1915-ci  ilin  oktyabr  nömrəsində  qəzetdə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin 
«Bizim  ehtiyaclarımız»  məqaləsi  çap  olunur.  Məqalədə  xalqın  dörd  başlıca 
tələbinin  indiki  şəraitdə  vacibliyi  göstərilir:  1)  Aşağı  sinifli  məktəblərin  açılıb 
milliləşdirilməsi;  2)  Ruhani  akademiyasının  açılması;  3)    dindarlar  tərəfindən 
ruhanilərin seçilməsi; 4) Müsəlmanların aldıqlarının qaytarılması.  
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  irəli  sürdüyü  bu  tələblər  dövrün  tanınmış 
xadimlərindən  olan  Eynalı  Sultanovu  qane  etmir.  Eynalı  Sultanov  «Zaqafqasskiy 
reç»  qəzetində  çıxış  edib  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  tənqid  edir.  Göstərir  ki, 
müsəlmanların  çoxlu  ehtiyacı  olduğu  halda  nəyə  görə  cəmisi  dörd  tələb  irəli 
sürülüb. Eyni zamanda Rəsulzadədən tələb edir ki, müsəlmanların siyasi hüquqları 

---

43 
 
məsələsini  qaldırsın.  Eynalı  Sultanov  məqaləsində  tənqidi  bir  az  da  kəskinləşdirir 
və «Açıq söz»ün müsəlmanların ehtiyacına qorxaqcasına yanaşdığını deyir. 
Eynalı  Sultanovun  bu  mövqeyi  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəyə  toxunur  və 
«Açıq  söz»  qəzetində  «Qoy  cəsarətlilər  desinlər»  adlı  məqalə  ilə  çıxış  edir:  «Biz 
Qafqaz müsəlmanları üçün ən başlıca və hər şeydən vacib olan dörd tələbi görürük. 
Ola  bilsin  ki,  yenə  belə  vacib  ehtiyaclarımız  var.  Əgər  varsa,  qoy  cəsarətlilər 
desinlər». 
Əlbəttə, bu onların arasında olan fikir müxtəlifliyindən doğan mübahisə idi. 
Amma  Eynalı  bəyin  bir  az  tələsdiyini,  qəzeti  tənqid  etməkdə  «hövsələsizlik» 
göstərdiyini  də  demək  lazımdır.  Çünki  Eynalı  Sultanov  qəzetin  yalnız  altı 
nömrəsindən sonra bu sözləri yazmışdı. «Açıq söz»ün fəaliyyətə başladığından isə 
heç  bir  ay  da  keçmirdi.  Və  bu  müddət  ərzində  qəzetdən,  yaxud  bir  məqalə 
müəllifindən  xalqın  bütün  ehtiyaclarını  qaldırmaq  tələbini  istəmək  də  düzgün 
deyildi.  Şübhəsiz  ki,  M.  Ə.  Rəsulzadə  haqlı  olaraq  heç  olmasa  ana  dilində  bir 
məktəbin  açılmasını  ön  plana  çəkirdi.  Xalq  doğma  dilində  oxumaq  hüququndan 
məhrum idi və Məmməd Əmin Rəsulzadəni bu problem çox ağrıdırdı. Eynalı bəyə 
bir fikri də irad tutmaq olar: təzə fəaliyyətə başlayan,  nəşrinə  min əziyyətlə  icazə 
alınan,  cəmisi  altı  nömrəsi  çıxan  bir  qəzetdə  xalqın  kəskin  siyasi  hüquqlarının 
birdən-birə, elə ilk addımdan qaldırılması mümkün idimi? 
Məmməd Əmin Rəsulzadə «Açıq söz» qəzetindəki yazılarında yalnız Azəri 
türkünün  deyil,  ümumən  çar  imperiyasının  əsarəti  altında  əzilən  türklərin 
problemlərini  qaldırır,  lazım  gələndə  tənqidi  fikrini  bildirirdi.  Türkləri  cəsarətli 
olmağa, haqq işi uğrunda mübarizəyə çağırırdı. Məqalələrinin birində Türküstanın 
çarın  əsarəti  altına  düşməyindən  və  əlli  ildir  ki,  hüquqsuz  halda  yaşamağından 
danışır, «Türküstan əyaləti qəzeti»ni tənqid edir. 
Budur, Türküstanın Rusiya təbəəliyini qəbulunun əlli illiyi tamam olur. Bu 
münasibətlə  «Türküstan  əyaləti  qəzeti»nin  baş  məqaləsində  yüksək  bəlağət  və 
təriflə  türkmənlərin  rus  mədəniyyətini  mənimsəməyindən  və  onların  Rusiyaya 
sədaqətindən məhəbbətlə danışılır. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə qəzeti tənqid atəşinə tutur, həqiqəti yazmadığını 
söyləyir.  Göstərir  ki,  belə  lazımsız  sözlərlə  qəzeti  doldurmaqdansa  general-
qubernator  Kuropatkinin  və  onun  generallarının  bütün  əyalətdə  törətdiyi 
vəhşilikdən,  amansızlıqdan,  xalqa  necə  divan  tutmağından  yazsın.  Onda  hər  şey 
üzə çıxacaq və bu «təbəəliyin» türkmən xalqının qanını tökməyi sübut olunacaq. 
Türk xalqının əzilməsinə və bu istibdada göz yumulmasına Məmməd Əmin 
Rəsulzadə dözə bilmirdi. 
1915-ci ilin dekabrında Məmməd Əmin Rəsulzadənin bir maraqlı məqaləsi 
çap  olunur:  «Hacının  hədiyyəsi».  Məqalədə  tanınmış  Bakı  milyonçusu,  xalqın 
böyük  xeyirxahı  Hacı  Zeynalabdin  Tağıyevin  əliaçıqlığından,  səxavətindən 
danışılır. 

---