Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

36 
 
təhqir sayırdılar. Çoxları osmanlı sözü altında yüksək inkişafa, əqidəyə, düşüncəyə, 
nəzakətə  malik şəxsi anlayırdı. Türkü isə bu qaydalardan  uzaq sayırdılar. Bəziləri 
bu  sözü  cəmiyyətdə,  həyatda  işlətməyin  qəti  əleyhinə  idi.  (Əlbəttə,  «Osmanlı 
lisanı» ilə «osmanlılığı» müdafiənin arasında da fərq var.). 
Ziya  Gökalpın  dərin  təhlil  edib  təkmilləşdirdiyi  «türkçülük»  ideyasının 
Məmməd Əmin Rəsulzadəyə böyük təsiri olmuşdu. 
O, yazırdı: 
«...Mərhumun  (Ziya  Gökalpın)  «Türk  yurdu»nda  nəşr  olunan  türkləşmək, 
islamlaşmaq  nə  müasirləşmək»  məqalələri  məni  vəcdə  gətirdi.  Bakıya  getdim. 
Mətbuat  dil  məsələsi  ilə  məşğul  idi.  Bu  məsələdə  Ziya  nəzəriyyəsini  müdafiə 
etməyə  başladım.  Türkçülüyü  təbliğ  üçün  müharibə  ərəfəsində  çıxarmağa 
başladığımız  «Açıq  söz»  qəzetinə  Ziyanın  sözlərini  bir  «şüar»  götürdük.  Daha 
sonra Ziyanın son zamanlarda  «Türk millətindənəm, islam hümmətindənəm, qərb 
mədəniyyətindənəm»  şəklində  dediyi  bu  «şüar»  türkçülük,  xalqçılıq  vəzifələri 
üzərində 
təşəkkül 
edən 
milliyyətpərvər 
«Müsavat» 
firqəsinin 
proqram 
müqəddiməsində  yer  tapdı.  Rus  istibdadında  mütəfərrük  xanlıqlar  şəklində  deyil, 
müttəhit və milli bir kütlə surətində nicat bulan Azərbaycan türklüyü, bu istiqlalını 
tərtəmiz  edəcək  bayrağa,  əsri  məfkurəsi  ilə  mütənasib  bir  məna  vermək  istəyirdi. 
Bu mənanı da «türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək» məfhumlarında buldu: 
Bayrağı mavi, yaşıl və al rəngli qumaşlardan yapdı». 
Türkiyə həyatı, «türk ocağı»nda işıqlı düşüncə sahibləri ilə qarşılıqlı təmas 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  türkçülük  əqidəsini  möhkəmləndirdi.  İndi  onu  bir 
ciddi  məsələ  narahat  edirdi:  türkçülük  ideyasını,  yəni  «ey  xalq,  sən  kimsən,  əslin 
hardandır?» fikrini yayıb genişləndirmək. Bu ideya xalq arasında təbliğ olunmazsa, 
onun  oyanışı,  hürriyyət  istəyi  ilə  mübarizəyə  qalxması  mümkün  deyil.  Hər 
addımda  hüququ  tapdalanan  xalqın  kölə  zəncirini  qırıb  atması  yolunda  ilkin 
hərəkət  hansı  soydan  qopduğunu  bilməsidir.  Bunu  xalqa  çatdırmadan  onu  qəflət 
yuxusundan, dibinə endiyi bataqlıqdan qurtarmaq olmaz. 
(Bakıya  qayıtdıqdan  sonra  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  bir  çox  yazılarında 
«Türk ocağı»nda tez-tez eşitdiyi və mübahisəsi hələ davam etməkdə olan «Osmanlı 
lisanı  ilə»  «Azəri  türkcəsi»nə  öz  münasibətini  bildirdi.  «Şəlalə»  jurnalında  «Dil 
ictimai  bir  amil»  və  «Yeni  lisançılar  və  türkçülər»  adlı  məqalələr  çap  etdirdi.  Dil 
haqqında  gedən  söhbət,  münaqişələr  ona  qol-qanad  vermişdi.  Sevinirdi  ki,  artıq 
Azəri türkcəsində danışmaq zamanı gəlib çatıb. 1915-ci ildə nəşr etməyə başladığı 
«Açıq söz» qəzetini də məhz ədəbi Azəri türkcəsi ilə çıxarırdı). 
İndi ürəyi Bakını istəyirdi. Doğma yurduna getmək, öyrənib əxz etdiyi işıqlı 
fikirləri yaymaq  başlıca arzusu idi. 
Amma  vətən  qapıları  üzünə  bağlanmışdı.  Elinə,  obasına  qayıtmağa 
qoymurdular.  O,  çar  imperiyasının  düşməni  idi  və  adı  gizli  hökumət  dəftərində 
qeydə alınmışdı. 

---

37 
 
Doğma  yurduna  qayıtmaq  həsrəti  ilə  çırpınanda  iyirmi  doqquz  yaşı  vardı. 
(Az  sonra  bu  bağlı  qapılar  açılacaq,  ona  daha  yeddi  il  də  yurdu  Azərbaycanda 
yaşamaq imkanı veriləcəkdi. Yeddi ildən sonra isə vətənin qapısı həmişəlik üzünə 
bağlanacaqdı.  Bu  soyuq  və  sərt  həqiqətin  getdikcə  ona  yaxınlaşdığını  hələ  hiss 
etmirdi. İndi üzünə bağlanmış vətən qapısının açılacağı ümidində idi). 
...Birdən sanki möcüzə baş verdi. Vətənə qayıtmağına icazə verdilər. 
1913-cü  ildə  Romanovlar  sülaləsinin  300  illiyi  ilə  bağlı  olaraq  mühacirlər 
hökumət  tərəfindən  bağışlandı  və  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  beş  ilin  ayrılığından 
sonra doğma elinə, obasına qayıtdı. 
1913-cü il idi... 
 
Hələ  İstanbulda  olduğu  vaxtlar  əmisi  oğlu  Məmməd  Əli  ilə 
məktublaşırdılar.  Hər  ikisi  siyasi  bir  firqənin  yaradılması  ideyasını  irəli  sürürdü. 
Belə firqənin  hansı quruluşda olmağı  haqqındakı  fikirlərini Məmməd Əmin  yazıb 
əmisi  oğluna  çatdırırdı.  Az  sonra  əmisi  oğlu  Məmməd  Əlidən  bir  məktub  aldı. 
Əmisi oğlu fərəh hissi ilə «Müsavat» adlı bir partiyanın qurulduğunu yazırdı. 
1911-ci il idi. 
Bakıda «Müsavat» adlı partiya yaradılmışdı. 
«Müsavat».  Əslində  ərəb  kəlməsi  olan,  «bərabərlik»  mənasını  ifadə  edən 
bu  yeddi  hərfli  sözü  sonradan—1920-ci  ildən  başlayaraq  qorxunc  kabus  kimi 
işlətməyə  başladılar.  Həyatda,  cəmiyyətdə,  insaniyyətlikdə,  millətçilikdə 
bərabərliyi  müdafiə  edən  «müsavat»a  qızıl  imperializm  tərəfdarları  ləkə  yaxdılar, 
böhtan dedilər. «Müsavat» sözünü işlətmək ölümə bərabər tutuldu. 
«Müsavat» eyni zamanda neçə azəri türkünün sevgili  idealına çevrilib onu 
özünün vurğunu etdi, «Müsavat» neçə illər idi ki, zülm altında inildəyən türklüyün 
ümidinə  çevrildi.  Müsavat  Azəri  türklərinin  başı  üzərində  üç  rəngli,  aylı,  ulduzlu 
istiqlaliyyət  atəşini  yandırdı.  Xalq  sevdi,  bağrı  yanıq  qəlbinə  basıb  bu  bayrağın 
işığına toplaşdı. Gözlərdə sevinc  alovlandırdı, ömürlərdə günəşə döndü müsavat. 
Əqidəsinin  möhkəmliyi,  dönməzliyi,  sarsılmazlığı  ilə  müsavatçılar  xalqın  əbədi 
sevgisini  qazandı.  Bu  işığı  ürəklərinə  yığanlar  olmazın  işgəncələrinə  məruz 
qalsalar  da,  tutduqları  yoldan  dönmədilər.  «Müsavat»  xalqın  ömrünə,  gününə, 
yaşayışına iyirmi üç ay azadlıq gətirdi. Ona bütövlük, sarsılmazlıq, «sənin də  yer 
üzündə yaşamaq haqqın var», «sən şanlı və böyüksən», «əsarətdə inildəməməlisən, 
bu  zülmdən  qurtarmaq,  ağ  günə  çıxmaq  bacarığın  var»  fikrini  aşıladı.  «Müsavat» 
yüz  ildən  yuxarı  əsarət  altında  qalıb  tarixi  qaranlıqda  yatan  bir  xalqı  dünyanın 
iyirmi  üç  böyük  dövlətinə  tanıtdı.  Dünyanın  əksər  ölkələri  paytaxt  şəhərinə  — 
Bakıya  elçilər  göndərib  səfarətxanalar  açdı.  «Müsavat»  illərcə  hüququ  tapdanan 
xalqın  oğullarının  əyninə  əsgər  paltarı  geyindirib  onda  Vətənin  bütövlüyünü  və 
onun  keşiyində  durmaq  sevgisini  oyatdı.  İgidlərin  qollarındakı  qanlı  əsarət 
zəncirini qırıb atdı və onun yerinə azadlığını qorumaq silahını bağladı. «Müsavat» 
neçə illər idi  ki, xalqın qarlı-buzlu  şimala daşınan qızılını, neftini, bütün  sərvətini 
onun  öz  sahibi  etdi.  Xalq  bolluq  içində  yaşamağa  başladı.  Hər  cür  inkişafı, 

---