Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

38 
 
düşüncəsi,  ətalətdən  silkinib  qurtarmaq  cəhdi  qırılan  xalqa  mənəvi  sərvətini, 
mədəni tərəqqisini yüksəltmək imkanı verdi. O zamana kimi qorxulu səslənən türk 
dili  məktəblərdə  tədris  olunmağa  başladı.  Xalqın  övladlarının  beyninə  şimal 
düşüncəsi  deyil,  məxsus  olduğu  şərq  mənliyi,  şüuru  yeridildi.  Məktəblərdə 
oxuyanlar  «İvan»ın,  «Pyotrun»  deyil,  özünün  şanlı  tarixini  öyrənməyə  başladı. 
Babəkin  azadlıq  yolunda  başının  kəsildiyini,  Xətainin  bütöv  Azərbaycan 
yaratdığını, Cavad xanın son nəfəsinə kimi vuruşub «ölmək var, dönmək yoxdur» 
dediyini  eşitdi.  «Müsavat»  bolşeviklərin  Azərbaycanı  işğalından  sonrakı 
zamanında  da  fəaliyyətini  saxlamadı.  Gizli  işə  keçib  bəyannamələr  yaydı.  Xalqı 
dayanmamağa,  mübarizə  aparmağa  səslədi.  «Müsavat»ın  yolunda  ölüm  atəşini 
köksünə qəbul edənlər, düşmənə boyun əyməyənlər oldu. Güllə qabağında, ölümün 
atəş saçan pəncəsinin  uzandığı vaxtda  fəxrlə, qürurla  «bəli,  müsavatçıyam»  deyib 
minlərlə vətən övladı işıqlı həyata göz yumdu. Neçə qadın başına örtdüyü azadlıq 
rəmzi  olan  ağ  kəlağayını  qana  boyayıb  «müsavat»a  məhəbbət  və  sədaqətlərini 
göstərdilər. 
Qaranlıq  gecələrdə  qızıl  imperializmin  zəhərli  toxumlarını  yenidən  azad 
Azərbaycan  həyatına  səpənlər  xalqın  minlərlə  igid  oğlunun  ayağına  ağır  daş 
bağlayıb müsavatçı adı ilə dənizdə batırıb öldürdülər. 
Zəkalı, sarsılmaz adamları şimalın buzlu cəhənnəminə göndərdilər. O soyuq 
buzlar arasında belə adamlar təslim olmur, mübarizə əzmini qırmırdı. Günlərlə ac-
susuz  qalır,  etirazını  bu  yolla  dünyaya  çatdırır,  müsavata  sadiqliyini  bildirirdilər. 
Solovkinin,  Sibirin  bu  qorxunc  ölüm  dənizinin  şahə  qalxan  soyuq  suları  isə 
minlərlə  Azəri  türkünü  boğub  məhv  etdi.  Son  nəfəslərində  belə  bu  adamlar 
«Yaşasın istiqlal», «Yaşasın müsavat!» dedilər. 
Sənin, sənin adını çəkdilər, ey aydın hilallı, ulduzlu bayraqlı müsavat! Sənin 
qəlbində,  içində  çox  böyük  bir  atəş  alovlanırdı!  Sənin  o  atəş  işığın  neçə  insanı 
sevindirib  özünə  bağladı.  Divarlarında  ölüm  qoxusu,  tavanında  işgəncə  zəhəri, 
vəhşət  hissi  sürünən  «Çeka»,  «Osobı  otdel»  binaları  sənin  işığınla  dünyaya  göz 
yumanların «Müsavat, müsavat» sözlərindən titrəyib silkələndi. Bu sözdən sonralar 
da  qorxub  onu  Azəri  türklərinin  yaddaşından  və  əqidəsindən  silib  aparmağa 
çalışdılar. Amma bu ad yaşadı, inam və ümidləri qırılmağa qoymadı.  
«Müsavat» bərabərlik deməkdir.  
Bir  müsavatçının  xatirəsi.  Onlar  üç  nəfər  idi.  Müsavatın  işığını  ilkin 
olaraq  onlar  yandırmışdılar.  Sonradan  hər  üçü  vətəndən  –  müsavatı  qurduqları 
Bakıdan—doğma Azərbaycandan didərgin düşdülər. Onlardan yalnız biri sağ qalıb 
yaxın  illərə  kimi  yaşadı.  Onun  da  ömrü  əzab  içində,  mənəvi  sıxıntılarda  keçdi. 
Yurdundan aralıda—qürbət eldə vətən həsrəti ilə çırpındı. 
 
Amma  yurdundan  didərgin  düşmüş  bu  qocanın  səsi  intizarında  olduğu 
doğma  yurdunun  dağlarına  yetişmədi.  Eləcə  içərisi  ağlaya-ağlaya  qaldı.  Yalnız 
ömrünün sonunda—yüz yaşında olanda qapıları həmişəlik üzünə bağlanmış doğma 

---

39 
 
vətənindən—Azərbaycandan  altmış  iki  ilin  ayrılığından  sonra  görüşünə  gələn 
oğlunu bağrına basdı və acı-acı hönkürdü.. 
Həmin  qoca  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  əmisi  oğlu  Məmməd  Əli 
Rəsuloğlu idi. 
Məmməd Əli Rəsuloğlu «müsavat»ın üç qurucusundan biri idi. 
«Müsavat» partiyasının necə qurulmağı haqqında onun xatirələrindən: 
«...1911-ci  ilin  bir  son  bahar  günü  idi.  Arkadaşların  gizli  toplantı  və 
müşavirə  yeri olan rəhmətlik Abbas Kazımzadə bəyin mağazasının arxa odasında 
Abbas bəy ilə oturmuşduq. Arkadaşlarımızdan rəhmətlik Tağı Nağıoğlu bəy içəriyə 
girdi  və  bizə  «gürcülərin,  ermənilərin,  rusların  siyasi  partiyaları  var,  bizim  nədən 
olmasın.  Biz  də  bir  partiya  quraq  dedi».  Bir  neçə  gün  yapdığımız  müzakirə  və 
müşavirədən sonra «Müsavat» partiyasını qurmağa qərar verdik. Zatən o tarixlərdə 
İstanbulda  olan  Məmməd  Əmin  bəy  də  bizə  yazdığı  məktublarda  siyasi  bir 
partiyanın qurulmasının vacib olduğunu yazır, bu işdə hazırlıqlar içində olmamızı 
istəyirdi... 
Böyləcə  «Müsavat»  partiyası  qurulduqdan  sonra  partiyaya  qəbul  ediləcək 
arkadaşları  təsbit  etməyə  başladıq.  Bu  da  o  zamankı  dövrə  görə  zor  bir  işdi. 
Müsavat  partiyasına  ilk  aldığımız  arkadaşlar  bunlardır:  Vəli  Mikayıloğlu  (ikinci 
dünya  hərbində  İranı  işğal  edən  Kommunist  Ruslar  tərəfindən  Zəncan  şəhəri 
ətrafında yaxalanaraq Rusiyaya gətirilmiş və güllələnmişdir), Seyid Hüseyn Sadiq 
(Azərbaycanın  tanınmış  ədəbiyyat  və  sənət  adamı  Sibirdə  sürgündə  olmuşdur), 
Əbdürrəhim  bəy  (Əcəli  ilə  ölmüşdür),  Axund  Yusif  ləqəbi  olan  Yusif  Ziya 
(Türküstanda  basmaçılarla  birlikdə  Ənvər  Paşa  komitəsində  bolşeviklərlə 
vuruşarkən şəhid olmuşdur), Seyid Musəvi  (çarlıq  rus  ajanları  tərəfindən  şəhid 
edilmişdir)». 
«Müsavat»  partiyasının  nüfuzu  getdikcə  artırdı.  Partiyanın  nəinki  şimali 
Azərbaycanda  və  Qafqaziyada,  eyni  zamanda  güney  Azərbaycanda  da  şöbələri 
yaradılmışdı.  «Müsavat»ın  ilkin  qəbul  etdiyi  proqram  islam  fikri  üzərində 
qurulmuşdu və  islami ideyalara  daha  çox üstünlük  verirdi.  Onun proqramında  öz 
istiqlalını  itirmiş  müsəlman  xalqlarına  yardım  və  istiqlal  qazanmış  müsəlman 
məmləkətlərinə kömək fikri əsas yer tuturdu. İlkin proqramda türkçülük məfkurəsi 
qabarıq  verilməmişdi.  Bunun  da  səbəbi  həmin  məfkurənin  yenicə  formalaşmağa 
başlaması idi. 
Sonradan  «müsavat»ın  proqramında  dəyişiklik  edib,  ona  türkçülük  fikrini 
gətirən və partiyanın fəaliyyətini yalnız «islamla» məhdudlaşmaq xəttinə yönəldən 
Məmməd Əmin Rəsulzadə oldu. 
Bu dövrdə «Müsavat» partiyası böyük işlər görürdü. Balkan müharibəsində 
Türkiyəyə  yardım  göstərmək  təbliğatını aparırdı. Təbliğat öz işini  görürdü.  Çoxlu 
Azəri gəncləri könüllü halda Türkiyə tərəfindən vuruşmağa gedirdi. Adamlar qızıl, 
gümüş pul toplayıb türk xalqına yardım edirdilər. 

---