Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

44 
 
Peyğəmbərin  anadan  olması  münasibətilə  «İsmailiyyə»  binasında  təntənəli 
yığıncaq  keçirilir.  Dövrün  qəbul  edilmiş  qaydalarına  görə,  əvvəlcə  imperatorun 
adına  xeyirxahlıq  dolu  sözlər  deyilir,  «Səfa»  məktəbinin  uşaqları  xor  oxuyurlar. 
Uşaqların  oxumağını  alqışlayırlar.  İsmayılbəy  Səfərəliyev  elan  edir  ki,  Hacı 
Zeynalabdin Tağıyev xəstə olduğuna görə burda iştirak edə bilmir və camaatın onu 
bağışlamağını xahiş edir. 
Gecədə  iştirak  edə  bilməyən  Hacı  öz  xahişi  ilə  yazılan  məktubu  yığıncağa 
göndərir.  Məktubu  oxumaq  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəyə  həvalə  olunur. 
Məktubdan məlum olur ki, Hacı Bakıda yaşayan Kazan tatarlarına və dağıstanlılara 
əlli min manat peşkəş verib onlara iki məscid tikdirəcək. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  qəzetində  xeyirxah  Hacıdan  böyük  məhəbbətlə 
yazırdı: 
«İsmailiyyə» binasında peyğəmbərin anadan olmağına həsr edilən həmin o 
təntənəli  yığıncaqdan  ən  çox  yadda  qalan  Hacının  qiymətli  məktubu  idi.  Bu 
məktub  Qafqazın  milli  tarixi  səhifələrini  bəzəyən  bu  əmanətlə  yanaşı  dayanacaq. 
Məktubu imzalayan adamı isə xalq əbədi bir hörmətlə xatırlayacaq». 
Bir  xoĢ  xatirə.  Çox-çox  sonralar,  bu  hadisədən  neçə  illər  ötəndən  sonra 
gedib  Hacı  Zeynalabdin  Tağıyevin  unudulmuş,  yaddan  çıxmış  doxsan  yaşlı  qızı 
Sara  xanımla  görüşəcəyəm.  Həmin  o  görüşümüzdə  atasının  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadəyə  münasibətini  soruşacağam.  Sara  xanım  ötənlərin  işığına  boylanıb  bu 
sözləri deyəcək: 
«Atam  Məmməd  Əminin  də,  Nəsib  bəyin  də  hörmətini  saxlardı.  Onların  
işinə, hökumət qurmağına sevinərdi». 
Ağrılı  səs.  1920-ci  ilin  Aprel  fəlakətindən  sonra  hakimiyyətə  gələn 
bolşeviklər Məmməd Əmin Rəsulzadənin adına hər böhtanı deyəcək, qara ləkələr 
yaxacaqdılar.  Qızıl  istibdadın  hökmranlığa  başladığı  həmin  o  dövrdə  yalançı 
bolşevik  düşüncəsi  ilə  zəhərlənmiş  azərbaycanlı  komissarlardan  biri—Mirzə 
Davud  Hüseynov  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  «Hacının  hədiyyəsi»  yazısına 
böhtan yıxıb, istehza ilə yazacaqdı: 
«Məmməd  Əmin  Rəsulzadədən  cənab  Hacının  məktub  əmanətinin  yerini 
soruşmaq maraqlıdır. Bəlkə o həmin məktubu Finlandiya sərhədindən qaçanda özü 
ilə götürüb və indi İstanbulda qızıl yeşikdə saxlayır». 
Sonra bir mənasız söz də deyəcəkdilər Məmməd Əmin Rəsulzadə haqqında: 
«...Ancaq  Məmməd  Əmin  bu  yığıncağa  təsadüfi  düşən  sadə  tamaşaçı  kimi 
pərəstiş eyləmir, o bu heyətin fəal üzvü və Tağıyevin yaxın, xüsusi inandığı adam 
kimi məktubu xüsusi tonla, hisslə oxuyur». 
Maraqlıdır,  görəsən  Hacı  Zeynalabdin  Tağıyevin  yaxını  olmaq  günah 
işdirmi?  Xalqın  əlindən  tutan  belə  xeyirxah  adamları  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə 
həmişə qoruyub saxlayıb. Mirzə Davud Hüseynov kimi milli mənliyini itirənlər isə 
qocanı, ağsaqqallı, dövlətli, kasıb, kimi gəldisə gülləyə hədəf ediblər. 

---

45 
 
1916-cı  il  idi.  «Açıq  söz»  qəzeti  Azəri  türklərinin  ehtiyacından, 
dərdlərindən  yazırdı.  Qəzetin  demək  olar  ki,  hər  nömrəsində  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadənin  məqaləsi çap olunurdu. İndi də Məmməd Əmin Rəsulzadəni Dövlət 
Dumasındakı  vəziyyət  narahat  edir.  Müsəlmanlardan  ibarət  deputat  qrupunun 
müəyyən işlər görəcəyinə ümid var. Deputatlar da az fəallıq göstərmir. Müsəlman 
deputatlar  Dövlət  dumasında  müxtəlif  fraksiyaların—kadetlərin,  oktyabristlərin, 
mərkəz qrupun yaratdığı «bloka» daxil olublar. «Blokun» qarşıya qoyduğu məsələ 
budur:  ölkənin  mərkəzləşdirilməsi  üçün  əhalinin  əhvalını  yüksəldib  hökumətlə 
birləşmək lazımdır. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  müsəlman  deputatların  bu  proqressiv  əhvallı 
«bloka»  daxil  olmasını  nəyə  görə  müdafiə  edir?  Səbəb  budur:  onların  diqqətini 
müsəlmanların  ehtiyaclarına  yönəldib,  müəyyən  imtiyazlar  əldə  etmək,  Rus 
ictimaiyyətinin  «bloka»  daxil  olan  bu  açıq  fikirli  adamları,  şübhəsiz  ki, 
müsəlmanların müəyyən istəklərinə biganə qalmayacaqlar. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  bununla  əlaqədar  olaraq  «Dövlət  dumasının 
açılışı» məqaləsində yazırdı: 
«...Müsəlmanlar nə istəyirlər? 
İstəyirlər  ki,  müsəlman  olduqlarına  görə  onları  tapdalamasınlar.  Onları 
müsəlman olduqlarına görə bürokratçılığa dözməyə məcbur etməsinlər. 
Onların dili, dini hər cür təzyiqdən azad olsun. 
Məgər  müsəlmanların  bu  istəklərinin  təmin  edilməsi  vətənin  müdafiəsində 
dayanan  və  bundan  sonra  da  hər  vasitə  ilə  vətəni  qoruyacaq  vətəndaşların 
patriotluğuna mane olurmu?» 
Məmməd Əmin Rəsulzadə Dövlət duması yolu ilə xalqa müəyyən hüquqlar 
verilməsi uğrunda öz yazıları ilə mübarizə aparırdı. 
«Açıq söz» cəmiyyətin yaralarına toxunur, sağlamlıq, xilas olmaq yollarını 
göstərirdi.  O  əzilən,  inildəyən  müsəlmanın  ağrısı  ilə  yaşayırdı.  Qəzet  istismarda 
olan Azəri türkünün səsini batmağa qoymur, ucaldırdı. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  hürriyyət  və  millətçilik,  türklük  ruhu  ilə 
yazılan məqalələri «Açıq söz»ün səhifələrini işıqlandırırdı. 
«Açıq söz» artıq sarsılan, yıxılmağına cəmi bir il qalmış imperiya əsarəti ilə 
ciddi mübarizə aparırdı. 
«Açıq  söz»  qəzetini  xatırlayan  adamlar  həm  də  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadənin bütün ömrü boyu apardığı Azərbaycan davasının tərəfdarlarıdır: 
Süleyman Təkinər: 
«...«Açıq  söz»  bütün  rus  məhkumu  türklərin  də  qurtuluş  davasını  təbliğ 
etmiş  və  yenə  1917-ci  il  ümumrusiya  müsəlmanlarının  Moskva  konqresində  onu 
müdafiə və qəbul etdirib, bütün məhkum türklərin qurtuluşunu hədəf tutmuşdur». 
Abdulla Battal Taymas: 
«M.  Emin  bəyi  vaxtilə  çıxarmış  olduğu  («Açıq  söz»)  qəzetəsi  vasitəsi  ilə 
qiyabən  də  tanıyırdım.  Bu  qəzet  kiçik  həcmli  olsa  da,  yeni  bir  ruh  daşıyan  fikir 

---