Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

40 
 
«Müsavat»  işləyirdi.  Balkan  hərbində  Türkiyənin  məğlubiyyətinə  çalışan 
çar Rusiyasının siyasətini ciddi tənqid edirdi. 
«Müsavat»  fəaliyyətdə  idi.  Partiyanın  üzvü  Seyid  Hüseyn  gizli  bir 
bəyannamə  yazdı.  Həmin  bəyannamədə  «müsavat»  bütün  Qafqaz  müsəlmanlarını 
Osmanlı  imperatorluğuna  köməyə  çağırdı.  Bəyannamə  gizli  şəkildə  çap  olundu. 
Abbas  Kazımzadə  (Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  yaxın  dostu  və  onunla  birlikdə 
Lahıcda  həbs  olunan  «Müsavatçı»)  çap  olunmuş  bəyannamələri  Tiflisə  aparıb 
Qafqaz müsəlmanları arasında yayılması üçün poçt qutularına atıb sabahı günü geri 
dönmüşdü.  Bəyannamələr  Qafqaz  müsəlmanları  arasında  böyük  həyəcana  səbəb 
olmuşdu. 
İmperiya  buyruqçuları  yatmamışdı.  Yayılan bəyannamələrin səsi onlara  da 
gəlib  çatdı.  Bu  gizli  işləri  görən  kim  olar?  Xalqı  ayıltmağa—türk  dövlətinin 
varlığını qorumağa kim səsləyə bilər? 
Axtarışa başladılar. Polis idarəsinin şübhəli adamlar dəftərində  bir adamın 
adı dairəyə alınmışdı. Həmin adam çoxdan idi ki, Azərbaycandan çıxıb getmişdi. 
Amma  bu  onun  sakit  dayandığına,  fəaliyyətdən  qaldığına  əsas  verirdimi?  Əvvəl 
İrana getmişdi.  Amma  hazırda Türkiyədə, İstanbulda  yaşamağı haqda  məlumatlar 
alınıb. Bu yalnız onun işi ola bilər. 
...Polis düşünürdü. 
— Əmisi oğlu Məmməd Əli Rəsuloğlu xatırlayırdı: 
«Bu  bəyannamə  dolayısı  ilə  bir  gecə  mənim  evimdə  də  axtarıldı.  Axtarış 
aparan  komissar  müavini:  «İstanbulda  yaşayan  qardaşın  (Məmməd  Əmin 
Rəsulzadəni  nəzərdə  tuturdu)  tərəfindən  sənə  bir  bəyannamə  göndərildiyini  və 
sənin  də  onu  bütün  Qafqaziyaya  yaydığını  deyirlər.  Bu  bəyannamə  sizdə  də 
tapılmadı». 
«Müsavat»ın  Qafqaziya  türkləri  arasında  yayıb  çar  imperiyasını  qorxuya 
salan bəyannamə aşağıdakı məzmunda idi:  
«...Biliniz  və  agah  olunuz  ki,  bizim  yeganə  çareyi-nicatımız  Türkiyənin 
istiqlalı  və  onun  tərəqqisindədir.  Əgər  biz  indi  də  əvvəlki  hissizliyimizdən  vaz 
keçməzsək  bu  üzdən  dünyanın  gözü  önündə  həqq,  insaniyyət  və  milliyyətimizi 
qaib edib əğyarə əcir, tabe və adətən əsirlikdə qalacağımıza şübhə edilməsin...» 
«Cəmi  aləm  biliyor  ki,  bu  müharibəyi  xilafəti-islamiyyəyə  malik  olan 
Türkiyəyə açan Balkanın kiçik və ufaq hökumətləri deyildir. Zira, şir nə qədər zəif 
olsa  da  çaqqallar  və  tülkülər  ona  yaxın  gəlməyə  cürət  edəmməzlər.  Bu  işləri 
işləyən insaniyyət və islamiyyət düşməni və «jandarmi-aləm» ləqəbi ilə müləqqəb 
olan  Şimal  ayısı  Rusiya  hökuməti-müstəbidəsidir  ki,  hər  gün  nə  qədər  ləvazimi-
səhiyyə,  ətibba,  ianələr  və  könüllü  adı  ilə  bölük-bölük  nizamilər  (yəni  əsgərlər) 
göndəriyor». 
«Şu saətdə bolqar, serb və qaradağlıların Nizami səflərində hədsiz-hesabsız 
rus  zabitləri  və  topçuları  mübarizə  etməkdədir.  Osmanlıların  məğlubiyyəti 
həqqində çəkilən teleqraflar həpməğuldur. Bu surətlə onlar bir tərəfdən Rusiyadan 

---

41 
 
hərbə  gedənlərə  cürət  vermək,  digər  tərəfdən  də  müsəlmanları  qorxutmaq 
istiyorlar.  Aləmi  islamın  başına  gələn  bəlaların  əksərinə  bəlkə  də  həpsinə  şibu... 
və...  hökuməti-müstəbidə  səbəb  olmuşdur.  Digər  məmləkətlərdəki  islam 
qardaşlarımız  can  və  mal  ilə  müavinətdə  bulunduqları  halda  biz  Rusiya 
müsəlmanları nədən bir ğəmad kimi donmuşuz!». 
Yazılan  bu  sözlərdən  çar  Rusiyası  bərk  narahat  idi.  Əsarətdə  saxladığı 
türklərin oyanmaq təhlükəsi vardı. 
 
DOĞMA BAKIDA 
 
Bakıya  1913-cü  ildə  qayıtmışdı.  Lakin  diqqəti  cəlb  etməyib  polisin 
nəzarətindən  yayınmaq  üçün  bir  ilə  kimi  başqa  sahədə  çalışdı.  Əslində  siyasi 
fəaliyyətini dayandırmamışdı, gizli şəkildə davam etdirirdi. 
Bir  qədər  keçəndən  sonra  «İqbal»  qəzetində  işə  başladı.  «Dirilik»  və 
«Şəlalə»  jurnallarında  maraqlı  məqalələr  çap  etdirdi.  Bu  dövrdə  yazdığı 
məqalələrdə türkçülük ideyasını əsas tuturdu. 
Amma həyatı  yenə sakit keçmədi.  «İqbal» qəzetindəki bir məqaləsinə  görə 
hərbi senzura ilə aralarında ciddi toqquşma oldu. Məmməd Əmin Rəsulzadəni həbs 
etdilər. Lakin bu həbs uzun sürmədi və bir aydan sonra azadlığa buraxıldı, həbsdən 
azad edilməyində «müsavatçı» dostlarının böyük köməyi oldu. 
Təqiblərə, sıxma-boğmaya baxmayaraq Məmməd Əmin Rəsulzadə tutduğu 
mübarizə yolundan dönmürdü. Xalqının azadlıq və istiqlaliyyətə çatacağı ümidi ilə 
yaşayırdı. 
Budur.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  böyük  təşkilatçılıq  işi  aparır.  Birinci 
dünya  müharibəsi  artıq  başlayıb.  Müharibədə  Qafqaz  cəbhəsində  hərbdən  zərər 
çəkən  müsəlmanlara  yardım  göstərmək  üçün  Bakıdakı  Xeyriyyə  Cəmiyyəti  öz 
xeyirxah  əlini  uzadır.  Cəmiyyətin  işindən  o  da  köməyini  əsirgəmir.  Elə  bu 
məqsədlə  həmin  vaxtlar  «Qardaş  köməyi»  adlı  bir  qəzet  çıxarmağı  öhdəsinə 
götürür.  Qəzet  elə  birinci  nömrədən  sonra  bağlanır.  Bakıda  «Müsavat»ın  «Ədəb 
yurdu»  adlı  bir  gizli  klubu  vardı.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  həmin  klubun  fəal 
iştirakçılarından idi. 
Amma  bütün  bu  işlər  onun  yazmaq,  istədiyini  demək,  ürəyindən  keçənləri 
xalqa  çatdırmaq  alovunu  söndürmürdü.  Bakıda  həmin  vaxtlar  az  qəzet  və  jurnal 
çıxmırdı.  Bu  onun  məqalələrini  bu  mətbuat  orqanları  böyük  məmnuniyyətlə  dərc 
edirdilər. Lakin onun öz dərdləri vardı. Və bu ağrısını artıq ürək qəfəsində saxlaya 
bilmirdi.  Neçə  illərdən  bəri  idi  ki,  o  ürək  qəfəsində  çırpınan  quşu  açıb  azadlığa 
buraxmaq, qol-qanad vermək istəyirdi. Həmin gün yaxınlaşmaqdaydı. 
Nəhayət,  çəkdiyi  əziyyətlərin  bəhrəsi  olan  «Açıq  söz»  qəzetinin  nəşrinə 
icazə aldı. 
1915-ci il idi... 
Türkün səsi. «Açıq söz». Bu qəzet türk səsini ucadan xalqa eşitdirdi. 

---