Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

34 
 
qazanmış, açıq  fikir  sahibi olmuş çox ziyalılar  əsrin  əvvəllərində  ucadan deməyə 
başlamışdılar.  «Avam  müsəlman»  adı  ilə  təhqir  olunan  xalqı  ayılmağa  —  «Şanlı 
Azəri  türküsən»  fikrini  qəbul  etməyə  çağırırdılar.  Demək  istəyirdilər  ki,  gözün 
önündən  qaranlıq  pərdə  asıblar,  şöhrətli  keçmişini  ləkələyiblər.  Unutma  ki, 
dünənində  yüksək  mədəniyyətin—şairin,  filosofun,  saf  əqidə adamların olub. İndi 
çar əsarəti və zülmü altında inildəsən də bunları yaddan çıxartma. 
Ġlk  eĢidilən  səs.  Əsrin  əvvəllərində  imperiya  əsarətində  əzilən  türkün 
haqqını, hüququnu müdafiə məqsədi ilə Nijni-Novqorod şəhərində Əli Mərdan bəy 
Topçubaşlının,  İsmayıl  bəy  Qaspirallının,  Yusif  Akçoranın,  Sədri  Məqsudi  və 
Fateh  Kəriminin  təşəbbüsü,  fəaliyyəti  nəticəsində  «Rusiya  Müsəlmanları  İttifaqı» 
adlı partiya quruldu. Partiyanı yaratmaqda məqsəd əsarət altında inildəyən türkləri 
bir amal  uğrunda birləşdirib irticaya qarşı mübarizə aparmaq, imperiya zülmündə 
əzilməkdən  xilas  etmək  idi.  Çünki  çar  Rusiyasında  yaşayan  türklər  eyni  kökdən 
olduqlarını  bilmirdilər.  Parçalanmış  halda  yaşayır,  zəif  qüvvə  təşkil  edirdilər.  Bu 
qüvvələri  oyadıb  kimliyini  bildirmək,  başlıca  düşmənə  qarşı  mübarizəyə 
hazırlamaq lazım idi. 
İsmayıl  bəy  Qaspirallı  həmin  o  illərdə  türklüyün  səsinin  yenicə  ucalmağa 
başladığı dövrdə — 1906-cı ildə demişdi: 
«Ümumən  türklərin  əsli  və  nəsli  birdir.  Zaman  və  məkan  ihtilafıyla  şivə 
adətlərimizdə ihtilaf peyda olmuşdur. Bu ihtilaf bir-birimizi anlamayacaq dərəcəyə 
gəlməmişdir.  Bundan  sonra  məktəblərimizi  bir  olan  ədəbi  lisanlarımızla  hadim 
olacaq hala gətirmək lazımdır». 
Bu  görkəmli  türk  ziyalıları  deyirdilər:  məzhəb  ayrılığının—yəni  qəsdən 
imperiya tərəfindən ortalığa atılan sünni şiə söhbətinin—türklüyün birliyinə heç bir 
maneçiliyi yoxdur və ola bilməz. 
Əli Mərdan bəy Topçubaşlı o zaman demişdi: 
«Məzhəb  müxtəlifliyi  böyük  əhəmiyyətli  bir  şey  deyildir».  Bu  fərqlər 
Rusiya müsəlmanlarının ruhani işləmələri üçün ümumi bir müəssisə vücuduna dini 
nöqteyi-nəzərdən bir maneə təşkil etməz». 
...Çar imperiyasının «ruslaşdırma», «türkçülüyü boğmaq» siyasəti iri sənaye 
şəhəri olan Bakıda daha kəskin hiss olunmuşdu. Bakı mühitində belə bir zamanda 
türklüyün işığını ilk yandıran Əli bəy Hüseynzadə olmuş, açdığı qəzetlə xalqa «sən 
türksən» fikrini aşılamağa çalışmışdı. Böyük insan Əli bəy Hüseynzadə hələ 1906-
cı ildə öz fikrini belə ümumiləşdirirdi: «Türk qanlı, islam imanlı, firəng qiyafəli». 
Getdikcə alovlanan, başına yeni fikirli adamlar toplayan bu türk ocağını çar 
imperiyası tezliklə boğub    söndürmüşdü. 
Həmin ocaq indi İstanbulda alovlanırdı. 1911-ci il idi. 
Azad türk arzusu,  fikri ilə  yanan bu ocağın dövrəsinə  yığılanlardan biri də 
Məmməd Əmin Rəsulzadə idi. 
«Türk  ocağı»nda  iĢıq.  İstanbuldakı  «Türk  ocağı»na  dövrün  görkəmli 
ziyalıları  toplaşmışdı.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  «Türk  ocağı»nda  görkəmli 

---

35 
 
ziyalılarla—Əli  bəy  Hüseynzadə,  Əhməd  bəy  Ağa  oğlu  və  başqaları  ilə  birgə 
çalışıb fəaliyyət göstərirdi. 
Bu  zamanlarda  fəaliyyətə  başlayan  «Türk  yurdu»  dərgisində  Məmməd 
Əmin  Rəsulzadə  «İran  türkləri»  başlığı  altında  bir  sıra  məqalələr  yazır.  Onun  bu 
sıradan olan məqalələri böyük əhəmiyyətə malik idi. Çünki bu günə kimi İrandakı 
azərbaycanlıların türkçülük xüsusiyyətlərini belə geniş şəkildə əks etdirən yazı çap 
olunmamışdı. Parçalanmış Azərbaycanın Arazın o tayında ağrı çəkən türklərindən 
çoxları  xəbərsizdi.  Məmməd  Əmin    Rəsulzadə  İran  türklərinin  səsini  geniş  türk 
dünyasına çatdıran ilk ziyalı idi. 
Məmməd  Əmin  getdikcə  müsəlman  dünyasının  böyük  mütəfəkkiri    Şeyx 
Cəmaləddin Əfqani ilə maraqlanır. Onun  fikirlərini, fəlsəfi düşüncələrini öyrənir... 
Şeyx  Cəmaləddin  Əfqani  hansı  işıqlı  ideyaları  ilə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin 
diqqətini  cəlb  edirdi?  İlkin  olaraq  milliyyət  şüurunu  oyatmağı  ilə,  milliyyətçiliyin 
təbliği  ilə.  Böyük  mütəfəkkir  bütün  xoşbəxtliyi  milliyyətin  daxilində  görürdü. 
Əfqani  milliyyətçi  fikirlərini  bu  məntiqlə  yekunlaşdırırdı:  «Milliyyət  xaricində 
səadət yoxdur». 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Əfqaninin  düşüncələri  ilə  tanışlığa  qədər  də 
milliyyətdən bəhs edən fikirlər irəli sürmüş,  məqalələr  yazmışdı.  Millətlərin zülm 
altında  inildəməyini  və  bu  fəlakətin  xoşagəlməz  mənzərəsini  əks  etdirmişdi. 
Milliyyətin  imperiya  əsarətində  azadlıq  və  hürriyyətdən  kənar  olduğunu  və 
müxtəlif firqələrin milliyyət fikrinə münasibətini bildirmişdi. 
Lakin  indi  Əfqanidən  çox  şey  öyrənirdi.  Əfqani  ona  milliyyət  işində  yeni 
ideyalar  verirdi.  Sonradan  Əfqanidən  öyrəndiklərini  öz  işində—Bakıdakı 
fəaliyyətində əsas tutacaqdı. 
Həmin 
illərdə—«Türk 
ocağı»nda 
siyasi 
mübarizə 
əqidəsinin 
möhkəmləndiyi bir zamanda böyük islam mütəfəkkiri Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin 
«Milli  birlik  fəlsəfəsi»  əsərini  farscadan  türk  dilinə  çevirib  «Türk  yurdu» 
jurnalında nəşr etdirir. 
«Türk  ocağı»nda  qızğın  mübahisələr  gedirdi.  «Türkçülük»  ideyasına 
əsaslanan  bu  ciddi  fikir  mübadiləsində  Əli  bəy  Hüseynzadə  ilə  Ziya  Gökalpın 
mövqeləri müxtəlif idi. Türk aləmində ilk dəfə olaraq «türkləşmək, islamlaşmaq və 
müasirləşmək» fikri irəli sürən Əli bəy Hüseynzadə «Osmanlı lisanını» qızğınlıqla 
müdafiə edirdi. 
Ziya  Gökalp  isə  Əli  bəyin  «türləşmək,  islamlaşmaq  və  müasirləşmək» 
fikrini əsaslı şəkildə işləyib sadə türkcə yazmağı, danışmağı irəli sürürdü. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Türkiyə  mühiti  ilə  tanış  olduğu  ilk  gündən 
buradakı  bir  qızğın  mübarizənin  tez-tez  şahidi  olurdu:  Osmançılıq,  yoxsa 
türkçülük? 
Hələ  ötən  əsrin  ortalarından  başlanan  bu  söhbət  indi  də  davam  edirdi.  Hər 
yerdə  türk  dili,  türk  düşüncəsi,  türk  əqidəsi  əvəzinə  «Osmanlı  dili,  Osmanlı 
əqidəsi» işlənirdi. Sanki çoxları türk sözünü işlətməyə qorxur, yainki bunu özlərinə 

---