Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

74 
 
könüllülərin sayı artırdı. Nəticədə döyüşlərdə itkilər versə də QİO-nun say tərkibi nəinki azalmır, əksinə, artırdı. 
Eyni  zamanda  onun  tərkibində  azərbaycanlıların  da  sayı  kəskin  surətdə  artmışdı.  Azərbaycanlı  əsgərlər  təkcə 
Azərbaycan  hərbi  hissələrində  deyil,  Osmanlı  hərbi  hissələrinin  də  tərkibində  vuruşurdular  (türk  hərbi 
hissələrinin itkiləri azərbaycanlı döyüşçülər hesabına bərpa edilirdi). 
1918-ci  il  avqustun  13-də  Nuru  paşanın  əmri  ilə  Əlahiddə  Azərbaycan  Korpusu  ləğv  edildi,  lakin 
Azərbaycan hərbi hissələri öz mövcudluğunu saxladı. Onların komandirləri vəzifələrinə osmanlı zabitləri təyin 
edildi. Bununla Bakıya həlledici hücum ərəfəsində QİO-nun azərbaycan hərbi hissələrindən qeyri-müsəlmanları 
uzaqlaşdırmağa çalışan Nuru paşa azərbaycanlı zabitləri müxtəlif vəzifələrə təyin etmişdi.
196
 
 
 
                                                           
196
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun quruluş, hazırlıq və səfərbərlik vəziyyəti, s.267. 

---

75 
 
 
 

---

76 
 
Bu  tipli  anlaşılmazlıqlara  baxmayaraq  Qafqaz  İslam  Ordusunun  türk  və  azərbaycanlı  zabit  və  əsgərləri 
onların üzərinə düşmüş çətin və şərəfli vəzifəni layiqincə yerinə yetirdilər. 
 
 
5.3. Müsəlman Korpusunun strukturu 
 
1917-ci  ilin  yayından  Rusiya  ordusunda  mövcud  olmuş  gürcü  və  erməni  milli  hərbi  hissələri  Qafqazda 
cəmləşdirilməyə başlandı. Azərbaycanlılardan ibarət yeganə nizami hərbi hissə olan Tatar süvari alayı Qafqaz 
yerli süvari diviziyası tərkibində Qalisiyada vuruşurdu. Bununla belə bölgədə xidmət edən azərbaycanlı zabitlər 
pərakəndə  halda  olsa  da  fəaliyyət  göstərirdilər. 
Polkovnik  Süleyman  bəy  Əfəndiyev  1917-ci  ilin 
iyulunda  Yelizavetpola  ezamiyyətə  göndərildi.  Öz 
vəzifə-sini  icra  etməklə  bərabər,  o,  Müsəlman  Milli 
Komitəsi  ilə  əlaqə  yaradıb  şəhərdə  hərbi  kurs  təşkil 
etdi  və  150  nəfər  gəncə  hərbi  işin  ilkin  vərdişlərinin 
öyrədilməsinə  başladı.  Kursun  müdavimləri  hərbi  işi 
öyrənməklə  bərabər  Yelizavetpolda  qanun-qaydanın 
yaradılmasına,  özbaşınalıqların  qarşısının  alınmasına 
çox köməklik etmişdilər.
197
 
1917-ci il dekabrın 6-da ZK-nın növbəti iclasında qəbul edilən qərar Rusiyanın Qafqaz Ordusunun milli 
hərbi hissələr əsasında  təşkil edilməsi üçün əsas oldu. Qafqaz  cəbhəsinin komissarı Donskoyun  əmrinə əsasən 
"ordu  milli  tərkibli  nizami  vahidlərdən  təşkil  edilməli",  ermənilərdən,  gürcülərdən,  azərbaycanlılardan  və 
ruslardan  ibarət  milli  korpuslar  yaradılmalıydı.    Azərbaycanlılardan  ibarət  korpus  Müsəlman  Qolordusu 
(Korpusu)  adlandırılmalı  idi,  lakin  onun 
yaradılması barəsində qərar yubadılırdı. Yalnız 
azərbaycanlı  deputatların  təkidlərindən  sonra 
1917-ci 
il 
dekabrın  11-də  Zaqafqaziya 
Komissarlığı 
tərəfindən 
Müsəlman 
Korpusunun  yaradılması  barəsində  qətnamə 
qəbul edildi. Qətnaməyə əsasən müsəlmanların 
əsgərliyə  çağırışı  könüllü  xarakter  daşımalı, 
toplanma  işi  Mərkəzi  Zaqafqaziya  Müsəlman 
Komitəsinə 
tapşırılmalı  idi.
198
 
Korpusun 
təşkilinə  köməklik  məqsədi  ilə  Tiflisdə 
"Qafqaz  Müsəlmanlarının  Hərbi  Şurası"  təşkil 
edildi.  Dekabrın  2-də  Rusiya  ordusundan  tərxis  olunan  general-leytenant  Ə.Şıxlinski  Müsəlman  Korpusunun 
komandanı təyin edildi. Korpusun əsas hissələrinin təşkili üçün Yelizavetpol şəhəri seçilmişdi, bu da təsadüfi 
deyildi.  Belə  ki,  məhz  burada  milli  Azərbaycan  partiyaları  və  təşkilatlarının  mövqeləri  güclü  olmuş,  üstəlik 
oktyabr ayından etibarən Tatar süvari alayı burada yerləşməyə başlamışdı. 
Tatar (Azərbaycan) süvari alayı 1914-1917-ci illərdə.
199
 
1914-cü  il  avqustun  23-də  "Qafqaz  yerli  süvari  diviziya"sının  (Кавказская  туземная  конная  дивизия) 
yaradılması barəsində imperator II Nikolay əmr imzaladı. Diviziyada üç briqada tərkibində birləşdirilmiş 6 alay 
olmalı idi: Qabarda, 2-ci Dağıstan, Çeçen, Tatar (azərbaycanlılar "qafqaz tatarları" kimi göstərildiyindən alay da 
Tatar  alayı  adını  almışdır),  Çərkəz  və  İnquş  alayları.  Rusiya  ordusu  tərkibində  Qafqaz  süvari  diviziya  və  beş 
Qafqaz kazak diviziyası olduğundan yeni yaradılan hərbi hissənin adına "yerli" sözü əlavə edildi. İmperatorun 
qardaşı  böyük  knyaz  general-mayor  Mixail  Aleksandroviç  Qafqaz  yerli  süvari  diviziyasının  komandiri,  Litva 
müsəlmanlarından  olan  polkovnik  Y.D.Yüzefoviç  diviziyanın  qərargah  rəisi  təyin  edilmişdilər.  1914-cü  ilin 
noyabrında  Tiflisə  gələn  imperator  "Diviziya  tərkibinə  altı  alay  təşkil  etmiş  Qafqazın  müsəlman  əhalisinə 
ürəkdən təşəkkür"ünü bildirmişdi.
200
 
1915-1917-ci  illər  döyüşlərində  fədakarlıqla  vuruşmuş  Qafqaz  yerli  süvari  diviziyası  Rusiya  ordusunun 
ən  tanınmış  hərbi  hissələrindən  biri  olmuşdur.  Avstriya,  Almaniya  və  Rumın  cəbhələrində  vuruşmuş  diviziya 
qəhrəmanlıq  və  hərbi  bacarığı  ilə  seçilmişdir.  Diviziyanın  döyüşçüləri  çoxlu  qənimət  əldə  etmişdi.  Təkcə  onu 
qeyd  etmək  kifayətdir  ki,  müharibə  dövründə  ələ  keçirdiyi  əsirlərin  sayı  diviziyanm  öz  sayından  4  dəfə  çox 
                                                           
197
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.33-34. 
198
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.36-37. 
199
Tatar  (Azərbaycan)  süvari  alayının  yaradılması  və  fəaliyyəti  barəsində  tarixi
  materialların  sürətlərini  bizim  üçün  Mosvka  arxivlərindən  aşkar  edib 
göndərdiyinə görə Eldar İsmayılova öz dərin təşəkkürümüzü bildiririk. 
200
Иванов P.H. Именем Союза Советских,  Москва, 2007, с.85. 

---