24
3.
Nutq madaniyati va uslubiyat o‘rtasida qanday bog‘liqlik bor?
4.
O‘zbek tilining sohada qo‘llanilishi fanining obyekti?
5.
Nutqning aloqaviy sifatlari deganda nimani tushunasiz?
SOHA NUTQI ASOSLARI
Insonning muloqot madaniyati uning o‘ziga xos jihatlarini ochib
berishga xizmat qiladi. Professor S.Mo‘minov
1
ta’kidlaganidek, o‘zbek
tili va dilini bilishga qiziqqan barcha millat kishilari tilning ichki tomoni
– fonetik, leksik, grammatik xususiyatlarini o‘rganishlari bilan
birgalikda, uning amaliy tomoni – til birliklaridan to‘g‘ri foydalanish,
o‘zbeklar bilan muloqotga kirishishning ijtimoiy va hududiy
xususiyatlarini ham bilishlari muhim ahamiyatga ega.
O‘zbek
mumtoz adabiy tilining homiysi, buyuk mutafakkir Alisher
Navoiy turkiy tilda go‘zal nutq tuzishning bayroqdori sifatida o‘zining
butun ijodi bilan o‘zbek tili boyliklarini, uning latif va go‘zal qirralarini
kashf etdi. Keyingi asrlarda ijod qilgan Xorazmiy, Bobur, Munis,
Mashrab, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat, Avaz O‘tar o‘g‘li, Fitrat,
Behbudiy, So‘fizoda, Hamza va boshqa buyuk mutafakkirlar ham
o‘zbek muloqot xulqi haqida o‘z fikrlarini turli janrlardagi asarlarida
bayon etdilar.
Nutq madaniyati amaliy jihatdan nutqning xilma-xil muammolarini
tadqiq qiluvchi fan hisoblanadi.
U chiroyli nutq tuzishning
qonuniyatlari, sirlari, til, til normalari, nutq, nutqning sifatlari, nutqiy
uslublar, nutqda uchrashi mumkin bo‘lgan kamchilik va xatolar, nutqiy
asarlarning ko‘rinishlari, nutqning
talaffuziga doir muammolar
yuzasidan bahs yuritadi. Nutq madaniyati asoslari ham fan sifatida o‘z
tekshirish obyekti va vazifalariga ega. Uning tekshirish predmeti til
qurilishi, adabiy til normativlari va
nutqning kommunikativ
fazilatlaridir. Nutq madaniyati asoslari fani adabiy til normalarini, uning
tarixiyligini, taraqqiy etib borishi, undagi ba’zi elementlarning eskirishi,
yangilarining paydo bo‘lishini kuzatib, qayd etib boradi.
1
Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. Ф., 2021
25
Odam nutq yordamida o‘zining fikrlari, his-tuyg‘ulari, istaklarini
bayon etadi
va boshqalarning fikrlari, his-tuyg‘ulari, istaklarini anglab
oladi. Nutq ichki va tashqi ko‘rinishlarga ega. Ichki nutq odamning o‘z
ichida gapiradigan passiv nutqi bo‘lib, u ikkinchi kishining ishtirokini
talab etmaydi. Shuning uchun ham bu nutq o‘z-o‘ziga qaratilgan nutq
sanaladi. Ichki nutq og‘zaki va yozma nutqning asosi sifatida xizmat
qiladi. Tashqi nutq boshqalarga qaratilgan
va nazorat qilish mumkin
bo‘lgan faol nutq bo‘lib, u og‘zaki va yozma ko‘rinishlarga ega. Og‘zaki
nutq odatdagi tovushli so‘zlashuv nutqi bo‘lib, bu nutq ko‘proq ohang
va turli imo-ishoralar bilan aloqadordir. Unda murakkab grammatik
qurilmalardan foydalanilmaydi. Bu nutqda fikrni ixcham ifodash
maqsadida to‘liqsiz gaplar keng qo‘llaniladi. Nutqning bu turi bir va bir
necha kishi tomonidan amalga oshiriladi (monologik, dialogik nutq).
Taniqli notiqlar ham o‘z nutqlarining namunali bo‘lishini
ta’minlashda quyidagi asosli holatlarga alohida e’tibor berganlar:
1. O‘zi to‘xtalmoqchi bo‘lgan masalaga o‘z munosabatini aniq
belgilab olish;
2. O‘z dunyoqarashiga ega bo‘lish, so‘z
bilan ish birligi, nazariya
bilan tajribaning dialektik birligiga erishish, fikrlarni ilmiy asoslash.
3. Mavzuga mas’uliyat bilan yondashish, uni omma oldida to‘liq
ochib berishga, yoritishga diqqat qilish.
4. Har bir nutqqa jiddiy tayyorgarlik ko‘rish, jumladan, ma’ruzani
nimadan
boshlashdan tortib, nima bilan tugatishgacha jiddiy o‘ylab
olish, masalalarni o‘rtaga tashlash, ketma-ketligini yaxshi belgilab olish,
ularning o‘zaro bog‘lanishini ta’minlash, ma’lum rejalar yoki reja-
konspektlar tuzib olib, o‘zi uchun alohida va keng to‘xtalish zarur
bo‘lgan urinishlarini belgilab olish va b
1
.
Nutqning ta’sirchanligiga erishishda
tilning tasviriy vositalari
hisoblangan metafora, metonimiya, sinekdoxa, o‘xshatish, epitet, takror
va adabiy ko‘chirmalarning ham o‘rni beqiyosdir. Quyidagi misollarga
e’tibor beraylik:
Dostları ilə paylaş: