115
növbԥdԥ vԥ tamamilԥ dan ú qs z qԥbul etdilԥr, çünki belԥ hԥrԥkԥt
etmԥklԥ öz imtiyazl mövqelԥrini itirmԥdilԥr
1
. Yeni din tacir vԥ
sԥnԥtkarlar aras nda müvԥffԥqiyyԥt qazan rd , çünki ԥrԥb hakim
dairԥlԥri tacir sinfinԥ vԥ sԥnԥtkarlara böyük güzԥútԥ gedir, asanl q
yarad r vԥ belԥliklԥ, onlar n fԥaliyyԥtini geniúlԥndirirdilԥr. Kԥndlilԥr
isԥ islam dinini qԥbul etmԥklԥ birinci növbԥdԥ çal ú rd lar ki, çox a÷ r
can vergisindԥn xilas olsunlar
2
, çünki Xilafԥtdԥ bu vergi, Sasanilԥr vԥ
ya Bizans xԥzinԥsinԥ verilԥn töycülԥrdԥn yüngül vԥ az olsa da, a÷ r
idi. Bundan baúqa, kԥndli islam dinini qԥbul etdikdԥ, xԥlifԥ I Ömԥrin
qanununa görԥ, müԥyyԥn müddԥt xԥzinԥdԥn hԥtta illik pul mükafat
al rd
3
.
Lakin yuxar da göstԥrdiyimiz kimi, úԥhԥrlԥrdԥ islam dini
nisbԥtԥn sürԥtlԥ yay l rd sa, Azԥrbaycan n kԥnd yerlԥrindԥ yeni dinin
qԥbul edilmԥsi, bԥzԥn ԥrԥblԥr ԥleyhinԥ geniú üsyanlarla qarú lan rd ;
çünki ԥrԥblԥr kԥnd yerlԥrindԥ öz dinlԥrinin yay lmas n ölkԥdԥ
mövcud olan istismar (ԥrԥblԥrԥ Sasanilԥrdԥn keçԥn istismar) sistemi
ilԥ s x ԥlaqԥlԥndirirdilԥr.
øslam dini bütün bütpԥrԥstlik vԥ çoxallahl l q formalar na
qarú úiddԥtlԥ mübarizԥ edib canl vücudlar n úԥklini çԥkib onlara
sitayiú etmԥyi qԥti qada÷an edirdi. Lakin bizԥ elԥ gԥlir ki, bԥzi
"tԥdqiqatç lar" aras nda yay lan belԥ bir f kri tamamilԥ vԥ hԥmiúԥlik
rԥdd etmԥk laz md r ki, guya islam dini ԥmԥlԥ gԥldiyi gündԥn insan n
vԥ canl vücudlar n tԥsvir edilmԥsinԥ düúmԥncԥsinԥ münasibԥt
bԥslԥyirmiú. Çoxdan müԥyyԥn edilmiúdir ki, VIII ԥsrin ortalar na
qԥdԥr ԥrԥblԥr aras nda insan vԥ canl vücudlar tԥsvir etmԥyin
yolverilmԥz oldu÷u haqq nda heç bir tԥsԥvvür yox idi
4
.
1
ȼ.ȼ.Ȼɚɪɬɨɥɶɞ. Ʉ ɫɢɬɨɪɢɢ ɤɪɟɫɬɶɹɧɫɤɢɯ ɞɜɢɠɟɧɢɣ ɜ ɉɟɪɫɢɢ, ɫɬɪ. 57.
2
89
Mahmud Mustafa. Ԥl-ԥdԥb ԥl-ԥrԥbiyy vԥ tarixuhu (Fi ԥsrey sԥdr ԥl-
øslam vԥ`d-davla ԥl-Ԥmԥviyyԥ), c. I, ԥl-Qahirԥ, 1937, sԥh. 165.
3
A.Y.Kr mski. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 133.
4
K.A.Creswell. The Lawfullness of Paintingin..., ʋ11-12, 1946; IC,
ʋ24, 1950.
116
Islam dininin yay lmas ilԥ Azԥrbaycan vԥ Arranda tԥsviri
incԥsԥnԥtin tԥtbiq dairԥsi daral r. Burada islamdan ԥvvԥlki dövrün
incԥsԥnԥtindԥ (xristian incԥsԥnԥti) böyük yer tutan dini naqqaúl q vԥ
heykԥltԥraúl q tamamilԥ yox olur. Lakin müsԥlman ilahiyyatç lar
dini olmayan tԥsviri incԥsԥnԥti X ԥsrԥdԥk tԥqib etmirdilԥr.
Qeyd etdiyimiz kimi, Arran ԥhalisinin islam dinini qԥbul
etmԥsi, Azԥrbaycandak müsԥlmanlaúd rma úԥraitindԥn fԥrqli idi.
østilaç lardan as l olmayan müxtԥlif sԥbԥblԥrԥ görԥ, Arran
ԥhalisinin müsԥlmanlaúd r lmayan hissԥsinin taleyindԥn ayr ca
dan úaca÷ q. Bu, xüsusilԥ da÷ rayonlar n n ԥhalisinԥ aiddir.
Digԥr xristian ölkԥlԥrindԥ oldu÷u kimi, Arranda da yunan
diofizit dini etiqad ndan kԥnara ç xan bir çox hallar var idi vԥ bunlar
qriqoryan tԥriqԥtinԥ düúmԥn, müxtԥlif bidԥt cԥrԥyanlar úԥklindԥ
tԥzahür edir vԥ amans zl qla tԥqib olunurdu.
Ortodoks "kilsԥ knyazlar n n" üstünlüyü vԥ tԥzyiqi yerli
Alban ruhanilԥrini hiddԥtlԥndirir vԥ onlar n qԥzԥbinԥ sԥbԥb olurdu.
Lakin Alban kilsԥsini tԥqib etmԥkdԥ vԥ onun müstԥqil olmaq
hüququnu mԥhdudlaúd rmaqda ermԥni qriqoryan kilsԥsi xüsusi rol
oynam úd r. Ermԥni katolikoslu÷u hԥmiúԥ özünün ilkinliyini vԥ
Alban kilsԥsindԥn üstün oldu÷unu iddia edirdi. Alban "bidԥtçilԥrinin"
"baú na a÷ l qoymaq" üçün öz ԥleyhdar n tԥhqir etmԥkdԥ heç bir
vasitԥdԥn çԥkinmirdi. Ermԥni vԥ Alban ruhanilԥri aras nda ԥsrlԥr
boyu mübarizԥ olmuúdur
1
.
Ermԥni katolikoslar Alban kilsԥsini öz nüfuzuna tabe etmԥk
üçün ԥvvԥlcԥ Sasanilԥrin, sonra isԥ Ԥrԥb xilafԥtinin silahl
qüvvԥlԥrinin kömԥyinԥ ԥl at rd lar. Nԥhayԥt, Alban kilsԥsi ermԥni
katolikosunun xahiúi ԥsas nda 1836-c ildԥ Peterburq Müqԥddԥs
Sinodunun qԥrar ilԥ lԥ÷v edildi vԥ daha yaúamad
2
.
1
Alban kilsԥsi b.e. 74-cü ilindԥn mövcuddur (ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, I, ɝɥɚɜɚ
VI).
2
Ɇ.Ɉɪɦɚɧɢɚɧ. Ⱥɪɦɹɧɫɤɚɹ ɰɟɪɤɨɜɶ, ɟɟ ɢɫɬɨɪɢɹ, ɭɱɟɧɢɟ, ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɟ,
ɜɧɭɬɪɟɧɧɢɣ ɫɬɪɨɣ, ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ, ɟɟ ɧɚɫɬɨɹɳɟɟ. Ɇ. 1913, ɫɬɪ. 118; "Xԥzԥr(?)
Albaniyas n n taxt XIX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ Xԥzԥr-Alban vԥ ya A÷van millԥtinin
ermԥni millԥti ilԥ birlԥúmԥsi nԥticԥsindԥ mԥhv edildi".
117
Bir çox tԥdqiqatç lar aras nda belԥ bir f kir vard r ki, "Alban
xalq heç bir zaman ayr ca dini kilsԥdԥ tԥúԥkkül tapmam ú vԥ onun
dili dua icra edilԥn dil olmam úd r" (yԥni Alban dilindԥ kilsԥ ayinlԥri
icra olunmurdu. - Z.B.
1
Biz bu cür iddialarla raz laúa bilmԥrik, çünki ԥsrlԥr boyu
ermԥni kilsԥsinin Alban kilsԥsinԥ qarú mübarizԥsi mԥhz bunun
ԥksini sübut edir, hԥr dԥfԥ Alban ruhanilԥri öz kilsԥlԥrinin hԥr bir
baúqa kilsԥdԥn vԥ xüsusilԥ ermԥni kilsԥsindԥn as l olmay b müstԥqil
oldu÷unu müdafiԥ üçün hԥr dԥfԥ öz sԥslԥrini ucaldanda, bu kimi
hadisԥlԥr ermԥni katolikoslu÷unun heç xoúuna gԥlmirdi, odur ki,
ermԥni katolikoslu÷u hԥr vasitԥ ilԥ bu kimi tԥúԥbbüslԥrin ԥleyhinԥ
ç x rd . Alban katolikoslar Arran ilԥ qonúu olub ondan as l olan
knyazl qlar n (mԥsԥlԥn, Sünik)
2
yepiskoplar n bu vԥzifԥdԥ tԥsdiq
etmԥk üçün öz ԥllԥrini onlar n baú na qoyub dua etmԥk hüququna
malik olduqlar na baxmayaraq, ermԥni katolikoslar Alban
katolikoslar n n bu hüququna etinas z yanaú rd lar. Mԥsԥlԥn, Sebeos
bildirir ki, hԥlԥ ermԥnilԥrin üsyan ndan vԥ øran mԥrzban Surenin
577-ci ildԥ öldürülmԥsindԥn ԥvvԥl, "Sünik torpa÷ n n hakimi Vaqay
üsyan edib ermԥnilԥrdԥn ayr ld vԥ øran úah Xosrovdan xahiú etdi ki,
Sünik torpa÷ n n arxivini (divan n - Z.B.) Dvindԥn Paytakaran
(Beylԥqan) úԥhԥrinԥ köçürsün vԥ onlar n úԥhԥrindԥ Atrpatakan
hüdudlar na daxil etsin ki, ermԥni ad onlar n üzԥrindԥn götürülsün.
Bu ԥmr yerinԥ yetirildi"
3
.
S.T.Yeremyan Alban vԥ ermԥni kilsԥlԥri aras ndak kilsԥ
ixtilaflar ndan dan úarkԥn bu nԥticԥyԥ gԥlir ki, "VII ԥsrdԥn (qԥti
olaraq VIII ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥn) Alban kilsԥsinԥ ermԥni kilsԥsinin bir
1
Ⱥ.ɂɨɯɚɧɧɢɫɹɧ. Ɉɱɟɪɤɢ ɢɫɬɨɪɢɢ ɚɪɦɹɧɫɤɨɣ ɨɫɜɨɛɨɞɢɬɟɥɶɧɨɣ
ɦɵɫɥɢ, ɫɬɪ. 129; habelԥ N.Akinyan n "Andes Amsorea" jurnal n n 1953-1960-c
illԥrdԥki nömrԥlԥrindԥ ermԥni vԥ Alban katolikoslu÷u aras nda gedԥn kilsԥ
mübahisԥlԥri haqq ndak mԥqalԥlԥr seriyas na bax.
2
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 10; ɂ.Ⱥ.Ⱦɠɚɜɚɯɨɜ. ɂɫɬɨɪɢɹ ɰɟɪɤɨɜɧɨɝɨ
ɪɚɡɪɵɜɚ ɦɟɠɞɭ Ƚɪɭɡɢɟɣ ɢ Ⱥɪɦɟɧɢɟɣ, ɫɬɪ. 436.
3
ɂɫɬɨɪɢɹ ɟɩɢɫɤɨɩɚ ɋɟɛɟɨɫɚ, ɫɬɪ. 28-29; ɇ.Ⱥɞɨɧɰ. Ⱥɪɦɟɧɢɹ ɜ ɷɩɨɯɭ
Ȼɫɬɢɧɢɚɧɚ, ɫɬɪ. 220.
Dostları ilə paylaş: |