118
hissԥsi kimi bax l rd "
1
vԥ bu zaman Arran vilayԥtlԥrindԥn Sünik,
Arsax, Uti vԥ baúqalar ermΩnilΩúdirildi
2
.
Bu iki kilsԥnin kilsԥ mübahisԥlԥri mԥsԥlԥsi böyük vԥ ԥtrafl
tԥdqiqat tԥlԥb edirsԥ dԥ biz bu barԥdԥ q saca dan úaca÷ q, çünki
Arran n dövlԥt dini VII ԥsrdԥ vԥ sonrak ԥsrlԥrdԥ ermԥni
katolikoslu÷u üçün böyük cԥncԥl olub ona daim narahatl q vԥ
baúa÷r s vermiúdir.
Yuxar da qeyd edildiyi kimi, Mitilenli Zaxarinin VI ԥsrԥ aid
olan "Suriya xronikas "nda deyilir: "Bu úimal tԥrԥfdԥ (Zaqafqaziyada
- Z.B.} özlԥrinin 24 yepiskopu olan beú dindar xalq vard r. Qurzan da
Ermԥnistan torpa÷ ndad r, onlar n dili yunan dilinԥ oxúay r, onlar n
øran úah na tabe olan xristian padúah vard r. Arran torpa÷ da hԥmin
Ermԥnistan torpa÷ ndad r, onlar n [öz] dili, dini vԥ xaçpԥrԥst xalq
vard r, onlar n da øran úah na tabe olan padúah vard r".
3
Qurzan n (øberiya, Gürcüstan) vԥ Arran n VI ԥsrdԥ öz dillԥri
vԥ öz padúahlar oldu÷unu nԥzԥrԥ alaraq qeyd etmԥk olar ki, nԥ
Qurzan, nԥ Arran etnik vԥ ya siyasi cԥhԥtdԥn Ermԥnistan n bir hissԥsi
olmam úlar. Burada birlik s rf kilsԥ birliyi olmuú vԥ 527-ci ildԥ Dvin
úԥhԥrindԥ ça÷ r lan Alban, øberiya vԥ ermԥni kilsԥlԥrinin
y ÷ nca÷ nda elan edilmiúdi; lakin 607-ci ildԥ hԥmin Dvindԥ bu
kilsԥlԥr ermԥni kilsԥsindԥn ayr lm úd r
4
.
Bizim üçün isԥ bu cԥhԥt daha çox ԥhԥmiyyԥtlidir ki, Suriya
xronikas müԥllifi aç qca deyir ki, Arran n öz dili vard vԥ bu dil
müԥllifin xronikada ad n çԥkdiyi xalqlardan heç birinin dilinԥ ԥsla
1
ɋ.Ɍ.ȿɪɟɦɹɧ. ɂɞɟɨɥɨɝɢɹ ɢ ɤɭɥɶɬɭɪɚ Ⱥɥɛɚɧɢɢ III-VII ɜɜ., ɫɬɪ. 328.
2
Kursiv bizimdir. øki müxtԥlif anlay ú olan ermԥnilԥúdirmԥ vԥ
qriqoryanlaúd rma anlay úlar n n qar úd r lmas diqqԥti cԥlb edir. Bu yerdԥ ermԥni
kilsԥsinin kömԥyi ilԥ Arran ԥhalisinin yaln z qriqoryanlaúd r lmas ndan dan ú la
bilԥr. S.T.Yeremyan n bu barԥdԥki nöqteyi-nԥzԥri o qԥdԥr dԥ do÷ru deyildir, çünki
Arran vilayԥtlԥrindԥ Sünik vilayԥti vԥ Arsax n xeyli hissԥsi, XII ԥsrin ԥvvԥllԥrinԥ
yax n ermԥnilԥúdirilmiúdir. B a x: Ⱥ.ɋ.ȼɚɪɬɚɩɟɬɨɜ. ɏɪɢɫɬɢɚɧɫɤɢɟ ɩɚɦɹɬɢɤɢ
Ʉɚɪɚɛɚɯɚ, ɥ. 8.
3
ɂɡ ɫɢɪɢɣɫɤɨɣ ɯɪɨɧɢɤɢ Ɂɚɯɚɪɢɹ Ɇɢɬɢɥɟɧɫɤɨɝɨ, ɫɬɪ. 114.
4
Histoire de la Siounie, p. 252: ø.A.Cavaxov. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh.
445.a
119
oxúam rd . N.V.Piqulevskaya qeyd edir ki, "VI ԥsrdԥ güclü ermԥni
tԥsirinԥ baxmayaraq, bu vilayԥt (Arran - Z.B.) hԥlԥ öz do÷ma
lԥhcԥsini saxlam úd "
1
.
Biz yaln z bunu ԥlavԥ edԥk ki, "güclü ermԥni tԥsiri" xeyli
dԥrԥcԥdԥ onda ifadԥ olunurdu ki, ԥrԥblԥrin basq n vԥ Ԥrԥb-Bizans,
ondan ԥvvԥl isԥ, øran-Bizans müharibԥlԥri zaman Arrana külli
miqdarda ermԥni köçmüúdü vԥ bunlar yerli ԥhali ilԥ qar úaraq,
qriqoryan kilsԥsinin tԥlimi vԥ ehkamlar n yaymaqda bu kilsԥyԥ
böyük yard m göstԥrirdilԥr. Buna baxmayaraq, tԥkcԥ VI ԥsrdԥ deyil,
habelԥ IX-X ԥsrlԥrdԥ Bԥrdԥ ԥtraf nda Arran dili qalm úd . Orta
ԥsrlԥrdԥki ԥrԥb müԥlliflԥri vԥ co÷rafiyaúünaslar (østԥxri, ibn Havqԥl,
Müqԥddԥsi vԥ s.) bildirirlԥr ki, Arran ԥhalisi öz Arran dilindԥ
dan ú rd . XIII ԥsrdԥ Gԥncԥdԥ yaúam ú Kirakos Qandzaketsi yaz r ki,
yaln z Alban "rԥislԥrinin", yԥni zadԥganlar n n ԥksԥriyyԥti ermԥni
dilini bilirdi vԥ bu dildԥ dan ú rd
2
.
Müasir tԥdqiqatç lar (A.Y.Kr mski, V.F.Minorski, S.Nԥfisi,
Z.ø.Yampolski vԥ s.) da bu fikrԥ úԥrikdirlԥr ki, IX-X ԥsrlԥrdԥ Bԥrdԥ
úԥhԥrinin ԥtraf nda Arran dilindԥ dan ú rd lar; onlar belԥ güman
edirlԥr ki, Azԥrbaycan Respublikas n n úimal hissԥsindԥ vԥ
Gürcüstanda yaúayan udilԥr (utilԥr) Alban dilçiliyi ԥnԥnԥlԥrinin
bilavasitԥ davamç lar hesab olunur
3
.
Belԥliklԥ, Arran n öz dili oldu÷undan bԥhs edԥn hԥm Suriya
mԥnbԥyi, hԥm dԥ IX-X ԥsrlԥrdԥki ԥrԥb müԥlliflԥrinin verdiyi
mԥlumat belԥ bir hԥqiqԥti tԥsdiq edir ki, Arran nԥ etnik, nԥ dԥ siyasi
cԥhԥtdԥn Ermԥnistan vԥ ya onun bir hissԥsi olmam úd r, yaln z eyni
adl bir kilsԥyԥ mԥnsubiyyԥt buna sԥbԥb olmuúdur ki, suriyal lar
1
ɇ.ȼ.ɉɢɝɭɥɟɜɫɤɚɹ. ɋɢɪɢɣɫɤɢɣ ɢɫɬɨɱɧɢɤ VI ɜ. ɨ ɧɚɪɨɞɚɯ Ʉɚɜɤɚɡɚ,
ɫɬɪ.109.
2
Ʉɢɪɚɤɨɫ Ƚɚɧɞɡɚɤɟɰɢ, sԥh 99.
3
Ⱥ.Ʉɪɵɦɫɤɢɣ. ɋɬɪɚɧɢɰɵ ɢɡ ɢɫɬɨɪɢɢ ɋɟɜɟɪɧɨɣ ɢɥɢ Ʉɚɜɤɚɡɫɤɨɝɨ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ, ɫɬɪ. 372; Sԥid Nԥfisi.Babԥk xürrԥmdin. Tehran, 1333, sԥh.21.
120
Arran vԥ Qurzan Ermԥnistan n tԥrkibinԥ daxil etmiú vԥ Ermԥnistan
adland rm úlar.
VIII ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ ermԥni katolikosu ølya, xԥlifԥ Ԥbd ül-
Malikԥ (685-705) xԥbԥrçilik edib bildirmiúdi ki, albanlar Xilafԥt
ԥleyhinԥ Bizansla ittifaq ba÷lay rlar. Onda, Ԥbd ül-Malik ԥrԥblԥrin
hԥrbi siyasi qüdrԥtinԥ istinad edԥrԥk, Arran katolikoslar n ølyaya
tabe etdi. Ermԥnistan, Arran vԥ øberiya torpaqlar n n Suriya vԥ ԥrԥb
mԥnbԥlԥrindԥ "Arminiya" adland r lmas yaln z onlar n inzibati
birliyini vԥ Ermԥnistan katolikoslu÷unun iddialar na iltifatla yanaúan
Xilafԥtdԥ ermԥni keúiúlԥrinin yax nl ÷ n ifadԥ edirdi
1
. Alban
(diof zit) kilsԥsinin Bizansdan kömԥk umub ona arxalanmas
ԥrԥblԥrin heç xoúuna gԥlmirdi. Buna görԥ dԥ ԥrԥblԥr ermԥni
katolikoslu÷unun xahiúlԥrini böyük hԥvԥslԥ qԥbul edir vԥ belԥliklԥ,
bir oxla "iki dovúan" vururdular, yԥni Zaqafqaziyada Bizans n
mԥnafeyini sars d r vԥ qriqoryan keúiúlԥrindԥn yard m görürdülԥr; bu
keúiúlԥr isԥ Arranda öz mԥnafelԥrini yeridirdilԥr.
Ermԥni katolikosu ølyan n xԥlifԥ Ԥbd ül-Malik ilԥ yaz úmas
aúa÷ da verilir.
Ermԥni katolikosu ølyan n Ԥbd ül-Malik Ԥmir ԥl-
Mömininԥ mԥktubu
"Hökmdar Ψbd ül-Malik
2
Ψmir Ωl-MömininΩ ermΩni
katolikosu ølyadan.
Qadir Allah n iradΩsi ilΩ bizim tabe ölkΩmiz SizΩ qulluq edir.
Biz vΩ Alban kilsΩsi bir ilahi øsa dininΩ etiqad edirik. Partav taxt nda
oturan indiki Alban katolikosu yunan imperatoru ilΩ saziúΩ girib öz
ibadΩtlΩrindΩ onun ad n çΩkir vΩ ölkΩni mΩcbur edir ki, ham dini
etiqadda ona qoúulsun vΩ onun himayΩsini qΩbul etsin.
øndi qoy bu SizΩ mΩlum olsun, ta bu barΩdΩ qΩrar qΩbul
edΩsiniz, çünki bu bΩdΩfkarl qda onun bir Ωyan qad n hΩmfikri dΩ
1
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 237; Ʉɢɪɚɤɨɫ Ƚɚɧɞɡɚɤɟɬɫɢ, sԥh. 101.
2
Vardan (sԥh. 92) vԥ Drasxanakertli øohannes (sԥh. 78}onu sԥhv olaraq
Ömԥr (II. 717-720) adland r rlar.
Dostları ilə paylaş: |