106
getdi, Kürün o tay n keçib Qԥbԥlԥni tutdu, ùakkan vԥ Kamiberan
hakimlԥri ilԥ bac vermԥk úԥrti ԥsas nda sülh ba÷lad . Xeyzan ԥhalisi,
ùirvan padúah , qalan da÷lar n padúahlar , Mԥsqԥt, ùabran vԥ Bab
(Dԥrbԥnd) úԥhԥrinin ԥhalisi dԥ onunla (Salmanla) eyni mԥzmunda
sülh ba÷lad lar"
1
.
Sonra Salman n dԥstԥsi Dԥrbԥnddԥn úimala do÷ru hԥrԥkԥt
etdi, lakin Balancar çay n n o tay nda xԥzԥr qoúunlar ilԥ rastlaúd vԥ
qanl vuruúmadan sonra, demԥk olar, bütün dörd min nԥfԥrlik dԥstԥ
q r ld vԥ Salman n özü öldürüldü.
Salman n ölümündԥn sonra xԥlifԥ Osman Azԥrbaycan vԥ
Arrana Xuzeyfԥ ibn ԥl-Yԥmԥni hakim tԥyin etdi; Xuzeyfԥ art q xԥlifԥ
caniúinlԥrinin iqamԥtgah olan Bԥrdԥ úԥhԥrinԥ gԥldi, bir tԥrԥfdԥn
Bԥrdԥ ilԥ Qaliqala, digԥr tԥrԥfdԥn Bԥrdԥ ilԥ Xayzan (yԥni Bԥrdԥnin
úimal-qԥrbindԥ) aras nda olan bütün vilayԥt vԥ úԥhԥrlԥrԥ mԥmurlar
(amillԥr) göndԥrdi
2
.
Ԥrԥblԥr Azԥrbaycanda vԥ Arranda möhkԥm yerlԥúdikdԥn
sonra öz hԥrbi sԥfԥrlԥrindԥ yerli ԥhalidԥn, istԥr islam qԥbul etmiú
olanlardan (mövlalardan), istԥrsԥ xristianlardan (zimmilԥrdԥn)
döyüúçü kimi istifadԥ etmԥyԥ baúlad lar, lakin mövlalar yaln z
piyada qoúuna götürürdülԥr
3
, Bu hԥrbi sԥfԥrlԥrdԥ zimmilԥr görkԥmli
rol oynayaraq, ԥvvԥllԥr yerli hԥrbi rԥislԥrin komandanl ÷ alt nda
ԥlahiddԥ doyüú vahidlԥri kimi ԥmԥliyyatda iútirak edirdilԥr; Zimmi
birlԥúmԥlԥri ԥrԥblԥrlԥ birlikdԥ, müqavilԥ ԥsas nda
4
vuruúurdular vԥ
dövlԥt hesabma dolanm rd lar. Onlar yaln z qԥnimԥtin
bölüúdürülmԥsindԥ iútirak edirdilԥr.Ԥrԥblԥr zimmi birlԥúmԥlԥrindԥn
vuruúmalar n ԥn a÷ r sahԥlԥrindԥ istifadԥ edirdilԥr; bu a÷ r sahԥlԥrdԥ
zimmilԥr, úԥraitdԥn as l olaraq, ya ԥrԥb qoúunlar n qoruyur, ya da
1
Ԥl-Bԥlazuri, 203-204; ԥl-Yԥqubi, II 194-195.
2
Yenԥ orada.
3
Ԥt--Tԥbԥri, III, 1934, 639; Ԥbd ԥl-Ԥziz ԥd-Duri. Ԥl-Ԥsr ԥl-Abbasiy ԥl-
ԥvvԥl, sԥh. 7.
4
Ԥl-Bԥlazuri, 200, 439; ԥl-Yԥqubi, II, 381.
107
düúmԥnin baúl ca zԥrbԥsini öz üzԥrindԥn götürürdülԥr. Zimmi
qoúunlar ndan istifadԥ edildiyini göstԥrԥn mԥlumat hԥm yerli, hԥm
dԥ ԥrԥb müԥlliflԥrinin ԥsԥrlԥrindԥ tapmaq olar. M.Kalankatuklu
bildirir ki, 713/714-cü illԥrdԥ Mԥslԥmԥ ibn Ԥbd ül-Malik xԥzԥrlԥrin
tԥzyiqi alt nda Dԥrbԥnddԥn geri çԥkilԥndԥ, "bütün ԥmlakilԥ birlikdԥ
öz qԥrargah n tԥrk etdi, hԥtta öz hԥrԥmxanas n da arxada
buraxm úd . Onun arxas n [Aqvan] patrisilԥrindԥn Eranúahik
Vaçaqan müdaf ԥ edirdi"
1
.
Sonralar xԥlifԥ olan Mԥrvan ibn Mԥhԥmmԥd dԥ Arran
caniúini olarkԥn [xԥlifԥ Hiúam n - 724-743 - hökmranl ÷ n n son illԥri
vԥ xԥlifԥ Validin xԥlifԥliyinin bir ili - 743/744] eynilԥ belԥ hԥrԥkԥt
etmiúdir. "O, ùirvan hakiminԥ ԥmr etmiúdi ki, müsԥlman ordusu
xԥzԥrlԥrԥ qarú qԥzvԥyԥ (hԥrbi sԥfԥrԥ) gedԥndԥ qabaqda, oradan
qay danda isԥ arxada olsun; Filanúaha ԥmr etmiúdi ki, yaln z
müsԥlmanlar n hücumlar nda iútirak etsin; Tabarsaran úah na isԥ ԥmr
etmiúdi ki, onlar (müsԥlmanlar) hücum edԥndԥ ordunun arxas nda
geri çԥkilԥndԥ isԥ qabaqda olsun"
2
.
Zimmilԥrin yerli birlԥúmԥlԥri ԥrԥblԥrԥ silahl kömԥk
göstԥrԥndԥ, ԥrԥblԥr onlar vergi ödԥmԥkdԥn azad edirdilԥr, çünki
hԥrbi xidmԥt vergini ԥvԥz edirdi. Ԥhali ԥrԥb qoúunlar nda xidmԥt
etmԥkdԥn vԥ onlara yard m göstԥrmԥkdԥn boyun qaç randa,
Azԥrbaycan ԥhalisi dԥ belԥ etmiúdi - azad olmaq üçün böyük ödԥnc
vermԥli idi
3
. Bu cԥhԥti ibn ԥl-Ԥsir tԥsdiq edԥrԥk yaz r: "Kim evdԥ
qal b, düúmԥnlԥ müharibԥ etmirsԥ, cizyԥ onlardan al nmal d r"
4
.
Bԥzԥn zimmi birlԥúmԥlԥrinin komandan olan yerli hakimlԥr
ԥrԥblԥrin hԥrbi sԥfԥrlԥri zaman onlara yaln z kömԥk etmԥk deyil,
onlar üçün xԥbԥrçilik dԥ edirdilԥr; mԥsԥlԥn, 722/723-cü illԥrdԥ ԥl-
Cԥrrah Arran tԥrk edԥrkԥn, ԥldԥ etdiyi bütün sԥrvԥt vԥ qԥnimԥtlԥri
1
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 261/299; Gevond, sԥh. 28.
2
Ԥl-Bԥlazuri, 209.
3
Ԥt-Tԥbԥri, 1,2665; müqayisԥ et: Ameer Ali. A short History, p. 33;
A.S.Tritton. Non Muslim Subjects, p. 206-207.
4
øbn ԥl-Ԥsir, III, 12.
108
Balancar hakiminԥ vermiúdi, çünki bu hakim ԥrԥblԥrin xeyrinԥ gizli
xԥbԥrçilik edib öz müttԥf qlԥrinin niyyԥtlԥrini ԥrԥblԥrԥ xԥbԥr verirdi
1
.
Ԥrԥblԥr bu kimi xidmԥtlԥrdԥn istifadԥ edԥrԥk ayr -ayr
feodallar aras ndak ixtilaflar çox mԥharԥtlԥ q z úd r rd lar vԥ bunun
nԥticԥsindԥ hԥmiúԥ onlar n ixtiyar nda kifayԥt qԥdԥr zimmi qoúunu
olurdu. Lakin Xilafԥtin hԥrbi sistemini nԥzԥrdԥn keçirmԥk bizim
vԥzifԥmizԥ daxil deyildir, çünki bu mԥsԥlԥyԥ dair maraql ԥsԥrlԥr
vard r ki, bunlarda istԥr Ԥmԥvilԥrin, istԥrsԥ Abbasilԥrin hԥrbi
qüvvԥlԥrinin quruluúu haqq nda çox qiymԥtli mԥlumat tapmaq olar
2
.
Ԥrԥblԥr Azԥrbaycan , Arran vԥ digԥr vilayԥtlԥri istila
edԥndԥn sonra ԥhali ilԥ ba÷lad qlar müqavilԥyԥ ԥsasԥn, uzun müddԥt
onlardan vergi al rd lar. Onlar hԥtta ayr -ayr úԥhԥrlԥri (mԥsԥlԥn,
Naxç van, Beylԥqan, Bԥrdԥ, Bacravan) ald qdan sonra, onlarla
müqavilԥ ba÷lam úd lar.
Ԥrԥblԥr hԥr hans vilayԥti itaԥt alt na alanda torpaqlar sülh
müqavilԥsinԥ görԥ (sülhԥn) öz ԥvvԥlki sahiblԥrinin ixtiyar nda
saxlay rd lar bu úԥrtlԥ ki, onlar torpaq vergisi versinlԥr. Bir vilayԥti
silah gücünԥ (ԥnvԥtԥn) iú÷al edԥndԥ isԥ, ya torpaqlar qoúun aras nda
bölüsdürür, ya da yerli ԥhalinin ixtiyar nda saxlay rd lar. Tԥxtԥvinin
fikrincԥ bu kimi hallarda, ԥrԥblԥr itaԥt alt na ald qlar ölkԥlԥrin
ԥhalisi üçün ԥkinçilikdԥ zԥruri olub daú nan ԥmlak n ham s n
ԥhalinin ixtiyar nda saxlay r, ԥhali üzԥrinԥ cizyԥ vԥ torpaq üzԥrinԥ
xԥrac qoyurdular, torpaq isԥ ordular na vԥqf olub ayr -ayr ԥsgԥrlԥr
aras nda bölünmürdü
3
. Lakin belԥ hallar da olurdu ki, ԥrԥblԥr ԥvvԥlki
torpaq sahiblԥrini öz yerindԥn qovub, onlar n yerinԥ baúqalar n
1
øbn ԥl-Ԥsir, V, 84.
2
Ʌ.ȿ.Ʉɭɛɛɟɥɶ. Ɉ ɧɟɤɨɬɨɪɵɯ ɱɟɪɬɚɯ ɜɨɟɧɧɨɣ ɫɢɫɬɟɦɵ ɯɚɥɢɮɚɬɚ
Ɉɦɚɣɹɞɨɜ (661-750 ɝɝ); A.V.Kremer. Cultur geschichte des Orients, p. 203-255;
W.Fries. Das Heereswesen der Araber zur Zeit der Omajjaden..., Nüman Sabit. Ԥl-
Cundiyyԥ fi-d-davla ԥl-Abbasiyyԥ. Ba÷dad, 1929.
3
Sitat V.Girqasdand r. ɉɪɚɜɚ ɯɪɢɫɬɢɚɧ ɧɚ ȼɨɫɬɨɤɟ ɩɨ ɦɭɫɭɥɶɦɚɧɫɤɢɦ
ɡɚɤɨɧɚɦ, ɫɬɪ. 16.
Dostları ilə paylaş: |