Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ

121

vard r. Böyük hökmdar, Siz öz hakimiyyΩtinizlΩ Ωmr buyurun onlar

Allaha qarú   iúlΩdiklΩri  günah üstündΩ müstΩhΩqq olduqlar  cΩzaya

çats nlar".

Ermԥni katolikosu ølyan n mԥktubuna Ԥbd ül-Malik

Ԥmir ԥl-Mömininin cavab

"Ey Allah n xadimi vΩ ermΩni xalq n n katolikosu ølya, sΩnin

sΩmimi mΩktubunu oxudum vΩ sΩnΩ mΩrhΩmΩtim oldu÷una görΩ öz

sΩdaqΩtli bΩndΩmi çoxlu qoúunla göndΩrdim. Ψmr etdik ki, bizim

hökmranl ÷ m za qarú  qiyam edΩn albanlarda sizin dininizΩ uy÷un

dΩyiúiklik edilsin. Bizim hökmü bΩndΩmiz Partavda, sΩnin hüzurunda

icra edΩcΩkdir: Nersesi vΩ bΩdΩfkarl qda onun hΩmfikri olan qad n

bir zΩncirΩ ba÷layacaq vΩ elΩ úahanΩ mühakimΩ edΩcΩkdir ki. onlar

bütün qiyamç lar n yan nda rüsvay olsunlar".

Ermԥni katolikosu ølyan n Partava gԥlmԥsi; Nersesin

cԥzaland r lmas

Böyük ermԥni patriarx  Albaniya paytaxt  Partava gԥlib

böyük kilsԥdԥ oturdu vԥ ԥmr etdi ki, Nersesi onun hüzuruna

gԥtirsinlԥr. Lakin Nerses gizlԥnmiúdi vԥ onu tapa bilmirdilԥr; onda

böyük din xadimi, Alban knyaz  ùeroy onun yax n adamlar n  tutub

ԥmr etdi ki, Nersesi gԥtirsinlԥr; sonra onu böyük y ÷ nca÷ n ortas nda

ølyan n qarú s na gԥtirdilԥr. Lakin bu aciz adam cavab verԥ bilmԥdiyi

üçün padúah n ԥmri ilԥ dԥhúԥtli ԥzab çԥkdi, hԥmin qad nla add m-

add m  gԥtirildi vԥ onlar n sürgün edilmԥsi qԥrara al nd . Nerses buna

dözԥ bilmԥdi, 8 gün heç bir úey yemԥdi vԥ öldü. O vԥsiyyԥt etdi ki,

özünü aya÷ ndak  zԥncirlԥ basd rs nlar. Nerses ùeroya lԥnԥt ya÷d rd ,

çünki hakimiyyԥt üstündԥ ùeroy vԥ Sprama aras nda baúlayan

çԥkiúmԥdԥ, o [ùeroy], Nerseslԥ Spraman n mԥhv olmas na sԥbԥb

oldu. Nerses pravoslav mԥzhԥbinin patriarx taxt nda 14 il oturdu vԥ 3

il yar m günahkar qald  (688-704-cü illԥr).

Bütün bunlardan sonra dini y ÷ ncaq hԥlim adam Simeonu

seçdi vԥ onu Albaniyan n katolikosu etdi. O, ölkԥdԥ Nersesin

hԥrcmԥrcliyini dayand rd  vԥ yolunu azm ú kilsԥyԥ çoxlu hԥqiqi

---

122

etiqad qԥrar  verdi. O özünün Berdakor adlanan yay iqamԥtgah nda

ԥmr etdi ki, Nersesin bidԥt dolu bütün kitablar n  sand qlara doldurub

Trtu [Tԥrtԥr] çay na ats nlar

1

.

Bu ԥhvalat  IX ԥsrin baúqa (ermԥni) mԥnbԥyi dԥ tԥsdiq edir.

"Böyük Yegiya öz hikmԥt vԥ mԥrdliyi ilԥ ismaililԥrin amirapeti

(xԥlifԥsi - Z.B.) Ömԥrԥ

2

 mԥktub yaz b ԥrz etdi ki, "bizim ölkԥdԥ bir

yepiskop  vԥ  onun  kimi  bir  qad n  (I  Varaz-Trdat n  arvad   Sprama  -

Z.B) vard r; bunlar sizin böyük dövlԥtinizԥ tabe olmaqdan boyun

qaç r b, oxudu÷umuz dualarda sizin ad n z  çԥkmԥk mԥsԥlԥsindԥ

bizimlԥ (ermԥni kilsԥsi ilԥ - Z.B.) bir deyildirlԥr, ԥksinԥ, yunan

padúah n n ad n  çԥkib ölkԥmizi onlara vermԥk f krindԥdirlԥr. Ԥgԥr

tԥcili surԥtdԥ onlar  aram zdan götürüb mԥhv etmԥsԥniz, onlar vergi

mԥsԥlԥsindԥ vԥ digԥr iúlԥrdԥ tez bir zamanda böyük imarԥtԥ

[Bizansa] tԥrԥf keçԥrlԥr".

Sonra amirapet bunu oxudu vԥ boyük patriarx n elçisinԥ

minnԥtdarl qla hörmԥt etdi vԥ xadimlԥrindԥn birini göndԥrib ԥmr etdi

ki, dԥrhal hԥmin Nersesi böyük qad nla birlikdԥ onun yan na

göndԥrsinlԥr.

O gԥldi, hԥr ikisini tutub zԥncirlԥ ba÷lad , dԥvԥlԥrԥ mindirib

amirapetin yan na apard

3

.

Az sonra xԥlifԥnin nümayԥndԥlԥri knyaz ùeroyu vԥ Arran n

bir çox knyaz vԥ ԥyanlar n  Suriyaya apard lar

4

.

1

ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 239-241; Vaxtilԥ Konstantinopol patriarx

Malaxiya Ormannan "Ermԥni kilsԥsi" adl  kitab nda (sԥh. 45) Alban katolikosunun

"bidԥtini" ԥzmԥkdԥ Ilyan n rolunu xüsusilԥ qeyd edir: "Artçeúli ølyan n (703-717)

patriarxl ÷ n n ԥn görkԥmli cԥhԥti Xԥzԥr Albaniyas n  ermԥni kilsԥsinin a÷uúunda

saxlama÷a sԥy göstԥrmԥsi idi. Alban patriarx  Nerses Bakur yunan kilsԥsinԥ tԥrԥf

meyil göstԥrirdi. O, dԥrhal kԥnar edildi".

2

Burada sԥhv vard r, gԥrԥk xԥlifԥ Ԥbd ül-Malik olsun.

3

Katolikos Drasxanakertli øohannesin "ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɪɦɟɧɢɢ", sԥh. 78;

Vardan, sԥh. 92,

4

Onlar n [knyazlar n] ham s n  Ԥbd ül-Malik Ԥmir ԥl-Mömininin

arxivinԥ yazd lar ki, ԥgԥr onlardan biri öz pԥrԥstiúindԥ iki tԥbiԥtli olarsa, q l ncla vԥ

ԥsarԥtlԥ mԥhv edilԥcԥkdir'". ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 247/198.

---

123

Arran yar mmüstԥqil vԥziyyԥtini itirir vԥ tamamilԥ ԥrԥblԥrin

hakimiyyԥti alt na keçir.

Sonralar ermԥni kilsԥsi Alban ruhanilԥrini tutduqlar

mövqelԥrdԥn s x úd r b ç xarm ú vԥ ölkԥdԥ ԥrԥblԥrin ԥllԥri çatmayan

da÷l q yerlԥrdԥ yaúayan albanlar  möhkԥm qriqoryanlaúd rma÷a

baúlam úd . Ermԥni ruhanilԥri Arran kilsԥsinin nüfuzunu yerli ԥhali

aras nda tԥdricԥn heçԥ ç xarm ú vԥ ԥrԥb hakimlԥrinin ԥli ilԥ albanlar n

bütün ԥdԥbi abidԥlԥrini da÷ d b Alban mԥdԥniyyԥtini, heç olmazsa,

azac q xat rlada bilԥcԥk hԥr úeyi mԥhv etmiúlԥr. Bütün bu iúlԥr, tԥkrar

edirik, ԥvvԥlcԥ Xilafԥtin kömԥyi ilԥ, sonralar isԥ digԥr istilaç lar n

icazԥsi vԥ kömԥyi ilԥ görülmüúdür

1

.

Qriqoryan kilsԥ xadimlԥri Arran ԥdԥbi abidԥlԥrini mԥhv

edԥrkԥn, ԥvvԥlcԥ bu abidԥlԥri qrabara çevirirdilԥr

2

. Mԥsԥlԥn, Moisey

Kalankatuklunun "A÷van tarixi" ԥsԥri ilԥ, albanlar n bir çox baúqa

ԥdԥbi ԥsԥrlԥri kimi.

T.Ter-Qriqoryan qeyd edir ki, Moisey Kalankatuklunun ԥsԥri

öz ԥvvԥlki úԥklindԥ bizԥ gԥlib çatmam úd r vԥ onun üzünü köçürüb

yazanlar ermԥni rahibi olduqlar na görԥ, ԥsԥrin üzünü köçürԥndԥ

ermԥni katolikoslar n n göstԥriúi ilԥ mԥtndԥ qԥsdԥn tԥhriflԥrԥ yol

vermiúlԥr

3

. S.T.Yeremyan "A÷van tarixi"nin bizԥ gԥlib çatan mԥhz

ermԥni variantlar na istinad edԥrԥk yaza bilmiúdir ki, guya Moisey

Kalankatuklu "öz Albaniya ölkԥsinin tarixini" yaln z qԥdim ԥdԥbi

ermԥni dilindԥ yaza bilԥrdi"

4

.

Bizim fikrimizcԥ, M.Kalankatuklunun guya ermԥni tarixçisi

oldu÷u haqq nda bԥzi alimlԥrin "qԥti iddias " yanl úd r. Arran

(Albaniya) ԥhli olan M.Kalankatuklu yeganԥ müԥllifdir ki, öz vԥtԥni

haqq nda X ԥsr hadisԥlԥrinԥdԥk mԥlumat verԥn tarixini yazm ú vԥ

bizԥ miras qoyub getmiúdir. Y.Manandyan da bu f krԥ úԥrikdir. Lakin

1

ø.Ormanian. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 45, 118.

2

ɋ.Ɍ.ȿɪɟɦɹɧ. ɂɞɟɨɥɨɝɢɹ ɢ ɤɭɥɶɬɭɪɚ Ⱥɥɛɚɧɢɢ III- VIII ɜɜ., ɫɬɪ. 329

3

T.Ter-Qriqoryan. Sitat göstԥrilԥn ԥsԥri, sԥh. 4; Ɂ.ɂ.əɦɩɨɥɶɫɤɢɣ. Ʉ

ɢɡɭɱɟɧɢɸ ɥɟɬɨɩɢɫɢ Ʉɚɜɤɚɡɫɤɨɣ Ⱥɥɛɚɧɢɢ..

4

ɋ.Ɍ.ȿɪɟɦɹɧ. ɗɤɨɧɨɦɢɤɚ ɢ ɫɨɰɢɚɥɶɧɵɣ ɫɬɪɨɣ Ⱥɥɛɚɧɢɢ IV-VII ɜɜ.,

ɫɬɪ. 305.

---