Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
112 knyazlar öz aralar ndak úԥxsi ixtilaflar hԥll etmԥk üçün iú÷alç lar kömԥyԥ ça÷ r rd lar. Bundan ԥlavԥ, Arran zadԥganlar n n islam dinini qԥbul etmԥsi maddi mԥnfԥԥtdԥn vԥ ԥsasԥn bundan irԥli gԥlirdi ki, ԥrԥblԥr zadԥganlar n torpaq mülkiyyԥtinԥ sahiblik hüququnu oldu÷u kimi saxlay r vo onlar cizyԥ vermԥkdԥn azad edirdilԥr; mԥlum oldu÷u kimi, cizyԥ aúa÷ dak prinsipԥ görԥ al n rd : dövlԥtlinin dövlԥtindԥn, varl n n var ndan, yoxsulun yoxsul güzԥran ndan. V.V.Bartold qeyd etmiúdir ki, "xristianl qdan fԥrqli olaraq, islam dini fԥrdi missionerlԥrdԥn istifadԥ etmirdi vԥ yaln z istila yolu ilԥ yay l rd ; müsԥlman torpaqlar n n sԥrhԥdlԥri ilԥ islam n yay lan sԥrhԥdlԥri bir-birinԥ uy÷ n gԥlirdi", hԥm dԥ "islam dini zorak l qla yay lm rd vԥ nԥ xristianlar, nԥ dԥ zԥrdüútilԥr tԥqib olunmurdular" 1 . Biz, islam dininin qԥbul edilmԥsi mԥsԥlԥsindԥ yaln z Ԥmԥvilԥrdԥn sonrak Xilafԥt dövründԥ kԥskin dönüú ԥmԥlԥ gԥldiyindԥn bԥhs edԥ bilԥrik. Vaxtilԥ V.R.Rozen bu cԥhԥtԥ diqqԥti cԥlb etmiúdi; o, X ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥki ԥrԥb münԥccimi ibn Ԥbu Tahirin (Tayfurun) aúa÷ dak sözlԥrini sübut gԥtirir: "...bu vԥziyyԥtdԥ (göstԥrilԥn övzԥyi kԥvakibdԥ - Z.B.} hakimiyyԥt Ԥmԥvilԥrdԥn Abbasilԥrԥ keçdi, dehqanlar n da sehrbaz maqlara etiqad ölüb getdi vԥ onlar Ԥbu Müslimin dövründԥ islam dinini qԥbul etdilԥr; bu [etiqad] dԥyiúikliyi [yeni] dinin baúlan÷ c na oxúay rd [yԥni bu dԥyiúiklik öz ԥhԥmiyyԥtinԥ, öz mԥnas na görԥ, yeni dinin ԥsas qoyularkԥn ԥmԥlԥ gԥlԥn dԥyiúikliyԥ bԥnzԥdilԥ bilԥr]" 2 . Ԥmԥvilԥr Xilafԥtdԥ vahid hakimiyyԥt vԥ vahid dil bԥrqԥrar edib, Xilafԥtin tԥbԥԥlԥri aras nda islam dinini yaymaqla yaln z sonralar onlar n xԥlԥflԥri Abbasilԥrin istifadԥ etdiklԥri maddi úԥraiti yaratm úd lar 3 .
"Kitab ԥhli" olan Arran ԥhalisini onlar üçün yeni olan bir dini qԥbul 1 ȼ.ȼ.Ȼɚɪɬɨɥɶɞ. Ɇɟɫɬɨ ɩɪɢɤɚɫɩɢɣɫɤɢɯ ɨɛɥɚɫɬɟɣ…, ɫɬɪ. 45, 142 2 ȼ.Ɋɨɡɟɧ. Ɋɟɰɟɧɡɢɹ ɧɚ "Alberuni's øndia", ɫɬɪ. 156. 3 H.A.R.Gibbԥ (Ⱥɪɚɛɫɤɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ, ɫɬɪ. 36) görԥ Abbasilԥrin tԥrԥqqisi "teokratik vԥ monarxiyaç ԥrԥb partiyalar n n ittifaq vԥ farslar n dövlԥt tabeliyindԥ olan digԥr xalqlar n sayԥsindԥ" baú vermiúdi. 113 etmԥyԥ heç dԥ mԥcbur etmirdilԥr, ԥksinԥ, xristianlar n özlԥri islam dinini çox müvԥffԥqiyyԥtlԥ qԥbul edirdilԥr 1 . Xԥlifԥlԥr ԥrԥblԥrdԥn "tԥqaüd alan vԥ divan n hesab nda olan úԥxslԥri" 2 Azԥrbaycan torpaqlar nda yerlԥúdirir vԥ onlara ԥmr edirdilԥr ki, "ԥhalini islama dԥvԥt etsinlԥr" 3 . Bütün islam tԥdqiqatç lar qeyd edirdilԥr ki, ԥrԥblԥrin itaԥt alt na ald qlar ölkԥlԥrin xalqlar yeni dini kütlԥvi úԥkildԥ qԥbul edirdilԥr, cünki V.Rozenin dediyinԥ görԥ "ԥrԥblԥr öz sadԥliyi vԥ bԥsitliyi ilԥ ԥzԥmԥtli, yeni bir din gԥtirmiúdilԥr vԥ dini tԥqib vԥ didiúmԥlԥrin tԥzyiqi alt nda haldan düúüb ԥzilԥn kütlԥlԥrin zövqünԥ bu yeni din xüsusԥn ona görԥ uy÷un gԥlmiúdi ki, demԥk olar, hԥr yerdԥ yadellilԥrin (ԥlavԥ edԥk: öz hԥmvԥtԥnlԥrinin dԥ - Z.B.} a÷ r iqtisadi zülmündԥn kütlԥlԥri azad edԥn xilaskar kimi göstԥrirdi" 4 .
ԥrԥb istilaç lar n n zülmündԥn úikayԥt etmԥyԥ heç bir ciddi ԥsas yox idi. Baúqa dindԥn olanlar öz ԥvvԥlki dinlԥrini dԥyiúdirmԥyԥ bilԥrdilԥr, lakin bu halda onlar xԥracdan baúqa cizyԥ dԥ vermԥli idilԥr, ԥrԥblԥr isԥ öz tԥbԥԥlԥrinin "ruhunu xilas etmԥk" ilԥ heç maraqlanm rd lar. Yaln z vergilԥr vaxt nda vԥ düzgün ödԥnmԥyԥndԥ vԥ ԥvvԥlki dini etiqad müdaf ԥ etmԥk bԥhanԥsi siyasi vԥ milli istԥklԥri örtüb gizlԥdԥn bir pԥrdԥ rolunu oynayanda, yԥni iú böyüyüb ԥrԥb hakim dairԥlԥrinԥ qarú aç q üsyan úԥklini alanda ԥrԥblԥr cԥza tԥdbirlԥrinԥ ԥl at rd lar. Ԥlbԥttԥ, xԥlifԥ I Ömԥrin zimmilԥr (baúqa dindԥn olanlar) haqq nda tԥhqiredici qԥrarlar , yԥni onlar n öz ԥvvԥlki dini etiqadlar nda qala bilԥcԥklԥrini, lakin aúa÷ silkԥ mԥnsub olub cizyԥ verdiklԥrinin ԥlamԥti olaraq boyunlar na qur÷uúundan niúan taxd qlar n yadda saxlamal olduqlar n göstԥrԥn bu qԥrarlar bildirirdi ki, Allah elçisinin qanunlar yaln z çoxallahl lara vԥ 1 V.Rozen. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 155. 2 Divan ԥl-'ԥta - tԥqaüd verilԥn dԥftԥrxana. 3 Ԥl-Bԥlazuri, 328. 4 V.Rozen. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 155. 114 atԥúpԥrԥstlԥrԥ qarú ç x r. A.J.Kr mski düzgün olaraq qeyd etmiúdir ki, "xristianl qda hԥr bidԥti amans zl qla tԥqib edԥn qonúu xristian Bizansa nisbԥtԥn, islam dini qanunu, hԥtta Ömԥrin nԥzԥriyyԥsindԥ kifayԥt qԥdԥr liberal qanun idi"
1 , xԥlifԥ Ömԥr ibn Xԥttab isԥ Mԥhԥmmԥdin özündԥn daha ard c l müsԥlman idi 2 . Ԥrԥb istilas ndan sonra zԥrdüút ruhanilԥri ölkԥdԥ öz hakim mövqelԥrini itirmiú olsalar da, yerli ԥhali üzԥrindԥ öz tԥsirlԥrini itirmԥmiúdilԥr 3 . Bu cԥhԥt, xüsusilԥ, Azԥrbaycan n vԥ øran n digԥr ԥyalԥtlԥri, da÷ rayonlar n n (Deylԥm, Gilan, Tԥbԥristan) ԥhalisinԥ aiddir, zira bu yerlԥrdԥ hakim vԥziyyԥtdԥ olan din ԥrԥblԥrԥ qarú üsyanlar zaman ԥhalini birlԥúdirirdi. Azԥrbaycan n da÷ rayonlar n n ԥhalisi, digԥr rayonlardan ayr lm ú vԥziyyԥtdԥ oldu÷una görԥ, uzun zaman müstԥqil siyasi hԥyat keçirmԥkdԥ davam edirdi. Ԥrԥblԥr Azԥrbaycanda özlԥrine tabe etdiklԥri ԥhalinin mԥdԥni sԥviyyԥsindԥn aúa÷ da olaraq, Azԥrbaycana islam dini vԥ öz dillԥrindԥn baúqa heç bir úey gԥtirmԥdilԥr. Bundan ԥlavԥ, ԥrԥblԥr özlԥrindԥn ԥvvԥl bu ölkԥlԥrdԥ mövcud olan qayda vԥ ԥnԥnԥlԥri öz ehtiyaclar na uy÷unlaúd rma÷a baúlad lar, xüsusilԥ ona görԥ ki, ԥrԥblԥrdԥn ԥvvԥlki dövlԥt mexanizmi "yaxú qurulmuúdur" 4 . Sasanilԥr øran n n vԥ Bizans n siyasi mexanizmlԥri Ԥrԥb xilafԥtinin tԥzyiqinԥ tab gԥtirmԥdilԥr, çünki bu mexanizmlԥr çoxdan "içԥridԥn pozulmuúdu" 5 , lakin hԥm øran n, hԥm dԥ Bizans n mԥnԥvi qüvvԥlԥri kütlԥlԥr içԥrisindԥ yaúamaqda davam edirdi vԥ Xilafԥt ԥleyhinԥ çoxlu üsyanlar úԥklindԥ özünü büruzԥ verirdi. VIII ԥsrin ԥvvԥllԥrinԥ do÷ru, islam dini Azԥrbaycanda hakim bir din olur. Azԥrbaycanda islam dinini yuxar silk adamlar birinci 1 Ԥt-Turtuúi, sԥh. 232. 2 A.Y.Kr mski. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 131; Th. Nöldeke, Orientalische Skizzen, p. 83. 3 Zԥrdüútilik ruhanilԥri haqq nda ԥtrafl b a x: Karaka. The History of the Parsis, v. I, II, London, 1884. 4 Ʉ.Ⱥ.ɂɧɨɫɬɪɚɧɰɟɜ. ɋɚɫɚɧɢɞɫɤɢɟ ɷɬɸɞɵ, ɫɬɪ. 2. 5 V.Rozen. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 153. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|