Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ

136

4. Ԥrԥb-Xԥzԥr müharibԥlԥri vԥ Azԥrbaycan

Xԥlifԥ I Validin hökmranl ÷  illԥrindԥ (705-715) ԥrԥblԥr

tԥdriclԥ úimala keçmԥyԥ baúlad lar. Lakin I Valid xԥzԥrlԥrԥ qarú

ciddi hücuma baúlamazdan ԥvvԥl öz arxas n : Arran , ùԥrqi

Gürcüstan  vԥ Ermԥnistan  bu ölkԥlԥrdԥ olan yerli bizanspԥrԥst

hakim vԥ knyazlar n gizli qԥsdlԥrindԥn tԥhlükԥsiz hala gԥtirmԥli idi.

ølk növbԥdԥ ermԥni naxararlar na qarú  cԥza tԥdbirlԥri görülmüúdü.

Xԥlifԥ sԥrkԥrdԥsi Mԥhԥmmԥd ibn Mԥrvan yunan-ermԥni qoúunlar n

darmada÷ n etdikdԥn sonra tԥslim olmayan bütün ermԥni

baúç lar ndan 800 nԥfԥri aldad b ԥsir etdi vԥ Naxç van hakimi

Hiúama (?)

1

 ԥmr etdi ki, onlar  kilsԥyԥ sal b yand rs n. Bu qayda ilԥ

dԥ 400 nԥfԥr mԥbԥddԥ yand r ld

2

.

Bu hadisԥlԥrdԥn sonra 89 (707-708)-cu ildԥ, Tԥbԥrinin verdiyi

mԥlumata görԥ, xԥlifԥnin qardaú  Mԥslԥmԥ ibn Ԥbd-ül-Malik

Azԥrbaycanda tԥslim olmam ú bütün qala vԥ úԥhԥrlԥri tutub, türklԥrlԥ

vuruúa-vuruúa Bab ül-Ԥbvaba çatd

3

.

Hicri 91 (709-710)-ci ildԥ Mԥslԥmԥ ibn Ԥbd-ül-Malik

türklԥrԥ qarú  yeni hücuma keçdi vԥ "Azԥrbaycan vilayԥtindԥ ԥl-Baba

çatd , burada úԥhԥr vԥ qalalar  ald "

4

. Lakin ermԥni eras n n 158

(2.06.709-1.06.710)-ci ilindԥ "xԥzԥr hökmdar  80 min nԥfԥrlik

qoúunla yürüú etdi vԥ Albaniyan  tutdu"

5

, yԥni ԥrԥblԥr Dԥrbԥnddԥn

qovuldular vԥ Arrandan Azԥrbaycana geri çԥkildilԥr. øki il sonra

(711) xԥlifԥ Ԥbdül-Ԥzizin caniúini ibn Xatim ԥl-Bԥhili Arran

paytaxt  Bԥrdԥyԥ gԥldi vԥ xԥzԥrlԥrԥ qarú  yeni hücum haz rlayaraq,

1

Asogik, sԥh. 92.

2

ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, sԥh. 259; Asogik, sԥh. 92-93; Gevond, sԥh. 22-24;

Vardan, sԥh. 91-92; Q.Artsruni, sԥh. 93.

3

Ԥt-Tԥbԥri, II, 1200; øbn ԥl-Ԥsir, IV, sԥh. 428.

4

Ԥt-Tԥbԥri, II, 1217; øbn ԥl-Ԥsir, IV, sԥh. 439.

5

ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 260; ԥl-Mԥkin, sԥh. 62.

---

137

yenidԥn Kürün o tay na keçdi

1

. Yԥqin bu, ԥrԥb qoúunlar n n Dԥrbԥnd

üzԥrinԥ yeni hücumu idi, çünki Tԥbԥri bildirir ki, hicri 92 (710-711)-

ci ildԥ ԥrԥb ordusu Dԥrbԥndԥ çatd , lakin úԥhԥri yaln z 714-cü ildԥ,

xԥlifԥ I Validin hökmranl ÷ n n ax r nc  ilindԥ ala bildi

2

. Mԥslԥmԥ

714-715-ci ildԥ Dԥrbԥnd üzԥrinԥ yenidԥn hücuma keçdi, onu

da÷ daraq, xaqanl ÷ n ԥrazisinԥ soxuldu. Burada xԥzԥrlԥr Mԥslԥmԥnin

ordusu ilԥ vuruúma÷a baúlad lar vԥ ԥrԥblԥr geri çԥkildilԥr. Ԥrԥblԥr

geri çԥkilԥrkԥn onlar  "Alban patrisilԥrindԥn..." Eranúahik Vaçaqan n

komandanl ÷  alt nda olan Arran qoúunlar  arxadan mühafizԥ edirdi.

"Xԥzԥrlԥr onun üzԥrinԥ at ld lar, lakin mԥ÷lub edilib qaçma÷a

baúlad lar"

3

.

Asogik vԥ Gevond bildirirlԥr ki, Mԥslԥmԥnin komandanl ÷

ilԥ ԥrԥblԥrin Dԥrbԥnd üzԥrinԥ hücumu xԥlifԥ Süleyman n (715-717)

hökmranl ÷ n n "üçüncü ilindԥ" (Asogik) vԥ ya "ikinci ilindԥ"

(Gevond) baúland

4

. ùԥhԥr üstündԥ vuruúma gecԥ-gündüz davam etdi

vԥ ertԥsi gün sԥhԥrça÷  Dԥrbԥnd al nd . Ԥrԥb ordusunda 6 min nԥfԥr

var idi vԥ hԥr birinԥ çoxlu qԥnimԥt düúdü. Mԥslԥmԥ Ԥbd ԥl-Ԥzizi

Arranda qoyub özü Dԥmԥúqԥ qay td

5

.

Xԥlifԥ II Ömԥrin (717-720) hökmranl ÷ n n birinci ilindԥ

xԥzԥrlԥr ԥrԥblԥrԥ qarú  böyük hücumlara baúlad lar

6

. Xԥzԥrlԥr

Arrandan keçib Azԥrbaycana soxuldular vԥ iú÷al edԥrԥk ԥrԥb

qoúunlar ndan bir qԥdԥr q rd lar. Bu hadisԥni Tԥbԥri belԥ qeyd edir:

"Bu il [99(717-718)-cu il] türklԥr Azԥrbaycana hücum edib bir qԥdԥr

müsԥlman q rd lar vԥ onlara ziyan yetirdilԥr. Ömԥr ibn Ԥbdül-Ԥziz

1

Yenԥ orada, sԥh. 260/209.

2

Ԥt-Tԥbԥri, II, 1217.

3

ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 260-261.

4

Asogik, sԥh. 27-28; Gevond, sԥh. 95. Hԥr iki müԥllif bildirir ki, ԥrԥblԥr

Dԥrbԥnd qala hasarlar n  da÷ darkԥn üzԥrindԥ aúa÷ dak  yaz  olan bir daú tapd lar:

"ømperator hökmdar Markian (450-457) bu úԥhԥr vԥ qalan  sald  vԥ buna öz

xԥzinԥsindԥn çoxlu talant (pul vahidi - mütΩrcim) sԥrf etdi. Sonralar øsmay l

övladlar  [ԥrԥblԥr] onlar  da÷ d b öz pullar  ilԥ yenidԥn quracaqlar".

5

A.Bak xanov. Gülüstani-ørԥm, sԥh. 53-54.

6

M.Kmoúko. Araplar ve Hazarlar, s. 135-136.

---

138

onlara qarú  Xatim ibn ԥl-Noman d-Bԥxilini göndԥrdi. O hԥmin

türklԥri q rd  vԥ ԥsir düúԥn 50 nԥfԥrdԥn baúqa heç kԥs can n

qurtarmad ; o, bu ԥsirlԥri Xunasirԥ Ömԥrԥ göndԥrdi"

1

.

II Yԥzidin (720-724) hökmranl ÷  zaman  722-723-cü illԥrdԥ

xԥzԥrlԥr q pçaq vԥ digԥr türk tayfalar n n kömԥyi ilԥ tԥqribԥn 30 min

nԥfԥrlik ordu ilԥ yenidԥn Arrana soxuldular

2

 vԥ  onun  ԥrazisindԥn

keçԥrԥk Ermԥnistana girdilԥr. Mԥrc ԥl-Hԥcԥrdԥ bunlar  Sübeytԥ ԥn-

Nԥhraninin komandas  alt ndak  ԥrԥb ordusu qarú lad

3

. Ԥrԥblԥr

mԥ÷lub edildilԥr vԥ onlar n ordugah  xԥzԥrlԥrin ԥlinԥ keçdi.

Hԥmin ildԥ II Yԥzid ԥl-Cԥrrah ibn Abdullah ԥl-Hԥkԥmini

Azԥrbaycan vԥ Ermԥnistana hakim tԥyin etdi vԥ ona 25 min nԥfԥrlik

qoúun verib, ԥmr etdi ki, xԥzԥrlԥrԥ qarú  hücuma baúlas n

4

. Lakin

xԥzԥrlԥr böyük ԥrԥb ordusunun hücuma keçdiyi xԥbԥrini al b

Dԥrbԥndԥ tԥrԥf çԥkildilԥr. Cԥrrah Bԥrdԥyԥ yax nlaúd , orduya

istirahԥt verdi, sonra Kürdԥn keçԥrԥk, Dԥrbԥndԥ yax nlaúd . Xԥzԥrlԥr

xaqan n o÷lu Barcikin

5

 komandas  alt nda 40 min nԥfԥrlik ordunu

Cԥraha qarú  ç xartd lar. Vuruúma nԥticԥsindԥ xԥzԥrlԥr mԥ÷lub

edildilԥr, onlardan çoxu ԥsir düúdü. Ԥrԥblԥr Xamzin

6

 vԥ  Tarqu

7

úԥhԥrlԥrini tutdular vԥ Balancara çatd lar

8

. Qala qarnizonu q sa

1

Ԥt-Tԥbԥri, II, 1346; øbn ԥl-Ԥsir, V, 31

2

Bal'ami. Chronicle, ed. B. Dorn. Nachrichten uber die Ghazaren. St- P.,

1844, p-510 (sonralar-Bԥlԥmi).

3

Ԥt-Tԥbԥri, II, 1453; øbn ԥl-Ԥsir, V, 82-83.

4

Yenԥ orada, 83-84.

5

Bԥlԥmi (sԥh. 510): "Barxabak"; "Dԥrbԥndnamԥ" (sԥh. 72); "Paúenk"; øbn

Ԥsam (vԥr. 180 a): "Barsbik", Gevonda görԥ (sԥh. 71) xaqan n anas  "Parsbit"

adlan r. Bartolda görԥ (Türküstan, sԥh. 79). Xaqan n o÷lunun ad  gԥrԥk "Barcinq"

olsun, bu Aral dԥnizinin úԥrqindԥ Barciq Liq kԥnd ad  ilԥ ԥlaqԥdard r. B a x:

V.Minorsky. A New Book, p, 126.

6

øbn Ԥsam (vԥr. 180 a): "Xasin"; øbn ԥl-Ԥsir (V, 84); "ԥl-Hüseyn".,

7

øbn ԥl-Ԥsir, V, 84; "Yarqu".

8

Ԥ

T

-T

ԤBԤRI

, II, 1453; ԥl-Mekin, sԥh. 79.

---