145
ԥlavԥ, xԥzԥrlԥr Gürcüstan vilayԥtlԥri ùuçk, Kuyeskapor, Çeltd,
Suket
2
, Velissixe
3
, Tianet
4
vԥ Yergini
5
qarԥt edib, böyük qԥnimԥtlԥ
vԥtԥnԥ getdilԥr.
Yԥqubi, Tԥbԥri vԥ ibn ԥl-Ԥsir xԥzԥrlԥrin bu hücumunun hicri
145 (763-764)-ci ildԥ oldu÷unu qeyd edirlԥr
6
. Tԥbԥrinin verdiyi
mԥlumata görԥ, bundan iki il sonra (764-765) xԥzԥrlԥr yenidԥn
Zaqafqaziyaya soxuldular: "Bu ilin (hicri 147) hadisԥlԥri s ras na
Astarxan ԥl-Xarԥzminin türk qoúunlar ilԥ Zaqafqaziya müsԥlmanlar
[ԥrԥblԥr] üzԥrinԥ hücumu daxildir. Onlar müsԥlman vԥ zimmilԥrdԥn
çoxlu ԥsir ald lar, Tiflisi tutdular. Hԥrb ibn Abdullah ԥr-Ravԥndi
onlarla vuruúdu. Hԥrb öldürüldü vԥ ԥrԥblԥr qaçd lar"
7
.
Sonrak ildԥ Mԥnsur, Hԥrbi öldürԥn vԥ Tiflisi qarԥt edԥn
xԥzԥrlԥrԥ qarú Hümeydԥ ibn Qԥhtab göndԥrdi, lakin o, xԥzԥrlԥrԥ rast
gԥlmԥyib qay td
8
.
Sonralar xԥzԥrlԥr VIII ԥsrin ax r nadԥk Zaqafqaziyan öz
basq nlar ilԥ narahat etmԥdilԥr. 796-797-ci ildԥ xԥlifԥ Harun ԥr-
Rԥúid (786-809) Sԥid ibn Sԥlm ibn Kuteybԥ ԥl-Bԥhilini Ermԥnistan
vԥ Azԥrbaycana hakim tԥyin etdi; o da öz vԥzifԥsinԥ yerli
hökmadarlar tԥhqir etmԥklԥ baúlad , nԥticԥdԥ isԥ Arranda i÷tiúaúlar
1
Gevond, sԥh. 92-93. Raj Tarxan ad haqq nda b a x: K.Segledi, sԥh- 86-
87, qeyd 48
2
M.Brosset. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 305-307.
3
Yenԥ orada, sԥh. 315.
4
Histoire de la Georgie, 1, p. 127, n. 153.
5
K.Toumanoff. Iberia, p. 218-219, n. 2: "Xerki".
6
Ԥt-Tԥbԥri, III, 318; ԥl-Yԥqubi, II, 446; øbn ԥl-Ԥsir, V, 437.
7
Ԥt-Tԥbԥri, III, 328; ԥz-Zԥhԥbi, 77; øbn ԥl-Ԥsir, V, 441; K.Segledi, sԥh.
83-84.
8
Ԥt-Tԥbԥri, III, 353. Xԥzԥrlԥrin Tiflis zonas nda ve Gürcüstandak
ԥmԥliyyat n n tԥfsilat haqq nda b a x: K.Segledi, sԥh. 84-88. Ԥz-Zԥhabi (sԥh. 77)
bildirir ki, bunlar xԥzԥrlԥr deyil, q pçaqlar idi (K.Seklediyԥ görԥ türklԥr vԥ
xarԥzmlԥrdԥn olan muzdlu qoúunlar idi).
146
baú verdi
1
. Bu zaman Dԥrbԥndin komendant (hakimi) ԥn-Nԥcm Ibn
Haúim idi.
Sԥid ԥn-Nԥcmԥ ԥmr etdi ki, qaladak komandirlԥrdԥn birini
vԥzifԥdԥn ç xar b baúqas n tԥyin etsin. Lakin Nԥcm bundan boyun
qaç rd . Sԥid isԥ onu itaԥtsizlik üstündԥ öldürdü. O zaman ԥn-Nԥcmin
o÷lu Hԥyyun ibn ԥn-Nԥcm, Sԥidin Dԥrbԥnd nümayԥndԥsi ԥl-
Munacim ԥs-Sulamini öldürtdü vԥ xԥlifԥ ԥleyhinԥ üsyan qald rd . "O,
xԥzԥr padúah xaqanla dan ú ÷a girdi, xaqan da onun kömԥyinԥ
gԥlԥrԥk böyük bir ordu ilԥ müsԥlmanlara hücum etdi, onlar q r b,
hԥddԥn art q ԥsir ald "
2
.
100 min nԥfԥrdԥn çox xԥzԥr ordusu
3
kiçik ԥrԥb dԥstԥlԥrinin
müqavimԥtini q raraq, Arran ԥrazisindԥ irԥlilԥdi vԥ az sonra Kür
sahilinԥ çatd
4
. Harun ԥr-Rԥúid hücumun qarú s n almaq üçün tԥdbir
görüncԥyԥdԥk, xԥzԥrlԥr tutduqlar ԥsirlԥrlԥ öz yerlԥrinԥ qay td lar. Bu
dԥfԥ onlar Albaniyada 70 gün qald lar
5
. Ԥs-Suyuti bildirir ki, xԥzԥrlԥr
xԥzԥrlԥr "özlԥri ilԥ 100 mindԥn art q ԥsir apard lar. Bu elԥ bir dԥhúԥtli
fԥlakԥt idi ki, indiyԥdԥk ԥhali [Arran ԥhalisi] bunun mislini
görmԥmiúdi"
6
.
Bu, Xilafԥtԥ qarú mübarizԥdԥ xԥzԥrlԥrin son ԥhԥmiyyԥtli
müvԥffԥqiyyԥti idi. Xԥlifԥ Harun ԥr-Rԥúidin hökmranl ÷ dövründԥ
xԥzԥrlԥrin Arrana vԥ onunla qonúu olan ölkԥlԥrԥ hücumlar kԥsildi,
xԥzԥrlԥrlԥ sülh vԥ ittifaq ba÷land .
1
Ԥl-Yԥqubi, II, 517-518.
2
Ԥl-Yԥqubi, II, 518-519; ԥt-Tԥbԥri, III, 648; Dԥrbԥndnamԥ, sԥh. 129-130.
3
Ԥt-Tԥbԥri, III, 648; øbn ԥl-Ԥsir, VI, III; ԥl-Mԥkin, sԥh. 115.
4
Ԥl-Yԥqubi, II, 518-519; Ԥt-Tԥbԥri, III, 648; øbn ԥl-Ԥsir, V, III.
5
Ԥt-Tԥbԥri, 648; øbn ԥl-Ԥsir, VI, 1 1 1-112.
6
Ԥz-Zԥhԥbi, 285; Katib Çԥlԥbi "Cahannüma”da 140 min nԥfԥrin
öldürülmԥsindԥn dan ú r (østanbul nԥúri, hicri 1145-ci il, sԥh. 400); n üqayisԥ et:
A.Bak xanov. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 60-61; ɋ.ɇ.Ⱦɠɚɧɚɲɢɚ. Ʉ ɤɪɢɬɢɤɟ Ɇɨɢɫɟɹ
ɏɨɪɟɧɫɤɨɝɨ, ɫɬɪ. 494; ȿ.Ⱥ.ɉɚɯɨɦɨɜ. Ʉɪɚɬɤɢɣ ɤɭɪɫ ɢɫɬɨɪɢɢ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ,
ɫɬɪ. 13.
147
Belԥliklԥ, A.Y.Kr mski deyԥndԥ ki, xԥzԥrlԥr Arranda yüz il
hökmranl q etmiúlԥr, daha haql d r. Baxmayaraq ki, yüz il ԥrzindԥ
Arran daim xԥzԥrlԥrin hakimiyyԥti alt nda olmam úd r. Ancaq onlar n
ölkԥ üzԥrindԥ nԥzarԥti vԥ hücumlar n n aras , demԥk olar, kԥsilmirdi.
Onlar ölkԥni daim gԥrgin vԥziyyԥtdԥ saxlay r vԥ ondan böyük bac
al rd lar. A.Y.Kr mski xԥzԥrlԥrin Arrandak hökmranl ÷ vԥ da÷ d c
hücumlar n n tԥqribԥn 737-ci ildԥ qurtard ÷ n yaz rsa da
1
yuxar da
göstԥrilԥn materiallardan görünür ki, xԥzԥrlԥr hԥtta VIII ԥsrin
ax r nda: 796 vԥ ya 799-cu illԥrdԥ Arran ԥrazisinԥ hücum etmiúlԥr
2
.
Do÷rudur, xԥzԥrlԥrin çox sonralar da ԥrԥblԥrlԥ vuruúdu÷u haqq nda
mԥlumat vard r. Mԥsԥlԥn, X ԥsrԥ aid bir yԥhudi sԥnԥdindԥ deyilir:
“budur, bu xalqlar bizimlԥ (xԥzԥrlԥrlԥ) müharibԥ edirlԥr: Bab ül-
Ԥbvab, Zibus, Türklԥr, Luzaniya”
3
.
...Lakin Kordova xԥlifԥsi III Ԥbd ür-Rԥhman n (912-961)
yԥhudi ԥyan Xasay ibn ùapruta xԥzԥr padúah Yusifin (øosif n)
yazd ÷ cavab mԥktubundan göründüyü kimi, bu zaman xԥzԥrlԥr
Ԥrԥb xilafԥtinin úimal sԥrhԥdlԥrindԥ bir növ mühaf zԥ dԥstԥsi rolunu
oynayaraq, ruslar vԥ digԥr xalqlar n Zaqafqaziya vasitԥsilԥ müsԥlman
ölkԥlԥri ԥrazisinԥ girmԥlԥrinԥ mane olurdular. Yusif belԥ yazm úd :
"Mԥn çay n [øtil çay n n] a÷z n qoruyuram vԥ gԥmilԥrԥ minib gԥlԥn
ruslar dԥnizdԥn keçib øsmay l övlad n n [ԥrԥblԥrin] üstünԥ getmԥyԥ
qoymuram vԥ [eynilԥ] onlar n [ԥrԥblԥrin] bütün düúmԥnlԥrinin quru
yol ilԥ Bab ül-Ԥbvaba (Dԥrbԥndԥ) yax nlaúmalar na imkan
vermirԥm. Mԥn onlarla müharibԥ edirԥm. Ԥgԥr mԥn onlar bir saat
[rahat] buraxsam, onlar bütün øsmay l övlad n n ölkԥsini Ba÷dada
qԥdԥr mԥhv edԥrlԥr
”4
.
1
Y.A.Kr mski. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 300.
2
Ԥs-Suyuti vԥ ԥz-Zԥhԥbidԥ belԥdir.
3
S.Schechter. An unknown Khazar Document, p.219; ɉ.Ʉ.Ʉɨɤɨɜɰɟɜ.
ɇɨɜɵɣ ɟɜɪɟɣɫɤɢɣ ɞɨɤɭɦɟɧɬ ɨ ɯɚɡɚɪɚɯ ɢ ɯɚɡɚɪɨ-ɪɭɫɫɤɨ-ɜɢɡɚɧɬɢɣɫɤɢɯ
ɨɬɧɨɲɟɧɢɹɯ ɜ X ɜɟɤɟ, ɫɬɪ. 16
4
ɉ.Ʉ.Ʉɨɤɨɜɰɟɜ. ȿɜɪɟɣɫɤɨ-ɯɚɡɚɪɫɤɚɹ ɩɟɪɟɩɢɫɤɚ ɜ X ɜɟɤɟ, ɫɬɪ. 83-84;
müqayisԥ et: Ɉ.ɂ.Ⱥɪɬɚɦɨɧɨɜ. ɂɫɬɨɪɢɹ ɯɚɡɚɪ, ɫɬɪ. 262-282. Xԥzԥrlԥrin
Dostları ilə paylaş: |