Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ

148

5. Azԥrbaycanda torpaq münasibԥtlԥri vԥ

    ԥrԥblԥrin vergi siyasԥti

Qeyd etdiyimiz kimi, ԥrԥblԥr Azԥrbaycan  vԥ Arran  istila

etdikdԥn sonra, tutduqlar  digԥr ölkԥlԥrdԥ oldu÷u kimi, burada da öz

sԥlԥflԥri olan øran vԥ Bizans vergi aparat n  saxlam úd lar.

Ԥmԥvilԥr hakimiyyԥt baú na gԥlԥndԥn sonra vergi toplamaq

qaydas  dԥyiúmԥyԥ baúlad , lakin bu vergilԥr yenԥ dԥ o qԥdԥr a÷ r

deyildi. Anili Samuilin dediyinԥ görԥ, Ԥmԥvilԥr Zaqafqaziya

ölkԥlԥrindԥ bԥrqԥrar olduqda aúa÷ dak  vergilԥri al rd lar: "Hԥr

hԥyԥtdԥn dörd dirhԥm, üç modi

1

 ԥlԥnmiú bu÷da, heyvan tükündԥn bir

ip vԥ bir ԥlcԥk. Ԥmr edilmiúdi ki, keúiúlԥrdԥn, habelԥ azadlardan vԥ

atl lardan bir úey al nmas n"

2

. Keúiúlԥrԥ belԥ münasibԥtin sԥbԥbi o idi

ki, ԥrԥblԥr Arran, Ermԥnistan vԥ digԥr xristian ölkԥlԥrindԥ kilsԥlԥrԥ

himayԥçilik edir, onlar n toxunulmazl q vԥ vergidԥn azad olmaq

yԥhudilԥúdirilmԥsi tarixinin bԥzi tԥfԥrrüat  haqq nda b a x : S.Szyszman. Le Roi

Bulan et la Probleme de la conversion des Khazars, t. 33, I, 1957.

1

Modi (mudd) - 3,264 kiloqram.

2

Anetsi Samuil. Ayr -ayr  parçalar mԥcmuԥsi, sԥh. 92. Ԥrԥb

müԥlliflԥrinin verdiyi mԥlumata görԥ 4-dԥn 12 dirhԥmԥdԥk al n rd . B a x: ԥt-

Tԥbԥri, I, sԥh. 960-962, ԥd-Dinԥvԥri, sԥh. 72-73.

---

149

hüququ oldu÷unu qԥbul edirdilԥr. Ԥrԥb hakimlԥri ruhanilԥrԥ ona görԥ

imtiyaz verirdilԥr ki, ԥhalini dinin kömԥyi ilԥ itaԥtdԥ  saxlamaq

istԥyirdilԥr.

Belԥliklԥ, Azԥrbaycan vԥ Arran n istila edilmԥsinin lap

baúlan÷ c ndan vergilԥrin ayr -ayr  úԥxslԥrdԥn deyil, bütün ölkԥdԥn

al nd ÷  fakt na tԥsadüf edirik. Bunu tԥsdiq edԥn sԥnԥd, 658-ci ildԥ ԥl-

Ԥútԥrin Misir hakimi vԥzifԥsinԥ tԥyin edilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olaraq

xԥlifԥ Ԥlinin (656-661) ona yazd ÷  mԥúhur mԥktubdur. Ԥl-Ԥútԥrԥ

ԥmr olunurdu ki, "xԥrac y ÷ma÷a deyil, torpa÷ n becԥrilmԥsinԥ çox

böyük diqqԥt versin, çünki [xԥrac] yaln z becԥrilmiú torpaqdan al na

bilԥr vԥ hԥr kԥs torpa÷ n becԥrildiyini [hesaba almadan] xԥrac tԥlԥb

edirsԥ, ölkԥni var-yoxdan ç xar r, xalq  q r b tükԥdir, buna görԥ dԥ

belԥ bir úԥxs yaln z q sa müddԥtdԥ fԥaliyyԥt göstԥrԥ bilԥr. Ԥgԥr xalq

vergilԥrin a÷ rl ÷ ndan, yaxud hԥr hans  tԥbii fԥlakԥtdԥn, suvarman n

kԥsilmԥsindԥn, bԥdbԥxt hadisԥlԥrdԥn, ya da torpa÷ n

dԥyiúdirilmԥsindԥn, onun bataql ÷a vԥ ya quraq yerlԥrԥ

çevrilmԥsindԥn öz naraz l ÷ n  bildirirsԥ, onlar n dԥrdini öz bildiyin

yolla yüngüllԥúdir. Sԥn bunlara gücçatmaz a÷ r bir yük kimi

baxmamal san"

1

. Sonra deyilirdi ki, ԥgԥr torpaq gԥlir vermԥzsԥ,

xԥzinԥyԥ gԥlԥn vergi kԥsilԥr.

Mԥsԥlԥn, vԥzirin vԥzifԥlԥri haqq nda Nԥcm ԥd-Din-Razinin

verdiyi izahat da bu qԥbildԥndir: "Kԥndlilԥrin var-yoxdan ç xmas

ölkԥnin var-yoxdan ç xmas na sԥbԥb olur"

2

.

Bu vԥziyyԥt xԥlifԥ Ԥbd ül-Malikin hökmranl ÷ nadԥk davam

etdi, o isԥ vergilԥrin al nmas  qaydas n  dԥyiúdirdi. Tell-Mahrl

Dionisi bildirdi ki, "1003 [b.e. 691-692]-cü ildԥ Ԥbd ül-Malik

[vergilԥrin al nmas nda] dԥyiúiklik etdi. O bir s ra sԥrԥncam verԥrԥk

hԥr bir adama ԥmr etdi ki, öz ölkԥsinԥ, do÷uldu÷u kԥndԥ qay ts n vԥ

orada öz ad n , habelԥ atas ndan irs qalm ú öz tԥsԥrrüfat n ,

üzümlüklԥri, zeytun a÷aclar n , ԥmlak vԥ uúaqlar n , malik oldu÷u hԥr

úeyi dԥftԥrԥ sald rs n. Can vergisi [cizyΩ] vԥ xristianlara úamil edilԥn

1

Ԥli ibn Ԥbu Talib. Nԥhc ԥl-Bԥla÷a. Beyrut, c. II, 1889, sԥh. 23-25.

2

Nԥcm ԥd-Din Razi. Maraúid ԥl-øbad min ԥl-mԥbdԥ ilԥ a-imad. Tehran,

1312 h., sԥh. 268.

---

150

bütün müsibԥtlԥr belԥ ԥmԥlԥ gԥldi. O zamanadԥk padúahlar

adamlardan deyil, torpaqdan bac al rd lar. Bu, ԥrԥblԥrin hԥyata

keçirdiklԥri ilk say m ad  idi"

1

. Suriyal  Mixail dԥ bundan dan ú r,

lakin bu hadisԥnin bir il sonra baú verdiyini göstԥrir

2

.

Arran ԥhalisi xristian oldu÷una görԥ, xԥlifԥnin xԥzinԥsinԥ iki

vergi - cizyԥ vԥ xԥrac verirdi, müsԥlmanlar isԥ istila etmԥsindԥn

ԥvvԥl nԥ qԥdԥr idisԥ, indi dԥ o qԥdԥr idi, yԥni dövlԥtlilԥrdԥn ildԥ 48

dirhԥm, orta varl lardan 24 dirhԥm, yoxsullardan isԥ 12 dirhԥm

al n rd . Müsԥlmanlardan yaln z onda bir vergisi (üúr) al n rd .

Torpaq vergisinԥ gԥldikdԥ, müsԥlman olmayanlardan ikiqat art q

al n rd . Ԥmr olunmuúdu ki, xristian ԥhalidԥn vergi tԥzyiq

göstԥrmԥdԥn

3

, ba÷lanan müqavilԥlԥrԥ ԥsasԥn al ns n, digԥr vergi

toplayanlar hԥqiqԥtdԥ, adԥtԥn, bu ԥmrԥ qulaq asm rd lar. Kilsԥlԥrin

vԥqf tԥsis etmԥk hüququ qԥbul edilmiúdi. Xristian ԥhalisi haqq nda

bir qԥdԥr güzԥútԥ getmԥk hallar  yaln z xԥlifԥ II Ömԥrin (717-720)

hökmranl ÷  zaman nda nԥzԥrԥ çarpma÷a baúlad

4

. Gevondun

dediyinԥ görԥ, sonra xԥlifԥ olan Hiúam Xilafԥt xԥzinԥsinin gԥlirini

azaldan bu güzԥútlԥrԥ görԥ Ömԥri tԥqsirlԥndirdi. O, "Ömԥrin

sԥxavԥtini pislԥdi vԥ onu öz sԥlԥflԥrinin y ÷d ÷  sԥrvԥtlԥri qanunsuz

olaraq xԥrclԥyib da÷ tmaqda tԥqsirlԥndirdi"

5

.

Xԥlifԥ Ömԥr öldükdԥn sonra, onun xԥlԥf  II Yԥzidin (720-

724) zaman nda Xilafԥtin xԥrac iúlԥri müdiri (sahib ԥl-xԥrac) Usamԥ

ibn Zeyd ԥt-Tԥnuhi 721-722-ci illԥrdԥ "xristianlar üçün xԥrac  art rd ,

onlar  vergi vermԥyԥ mԥcbur edib pullar n  ԥllԥrindԥn al rd  vԥ

rahiblԥrin ԥllԥrini dam÷alay rd "

6

. II Yԥzidin hökmranl ÷ nda

Zaqafqaziyan n xristian ԥhalisinԥ qarú  ifrat rԥhmsizlik göstԥrildi.

Ermԥni dilindԥ yazan tarixçilԥrin ham s  bildirir ki, Yԥzid kinli,

1

 Chronique de Denys de Tell-Mahre, p. 10.

2

Suriyal  Mixail, II, 473.

3

 Ԥt-Tԥbԥri, II, 1366-1367.

4

Gevond, sԥh. 29. Bu xԥlifԥ haqq nda V.V.Bartoldun maraql  mԥqalԥsinԥ

b a x: “ɏɚɥɢɮ Ɉɦɚɪ" ɩɪɨɬɢɜɨɪɟɱɢɜɵɟ ɢɡɜɟɫɬɢɹ ɨ ɟɝɨ ɥɢɱɧɨɫɬɢ.

5

Gevond, sԥh. 71

6

Ԥl-Mԥqrizi. Ԥl-mԥvaiz vԥ-1-etibar bi-ziir ԥl-xitԥt vԥ-l-asar. c. IV, ԥl-

Qahirԥ, sԥh. 395.

---