Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
157 nümayԥndԥlԥrindԥn ibarԥt oldu. Azԥrbaycan vԥ Arranda Ԥmԥvilԥrin bütün torpaq vԥ mülklԥri Abbasilԥrin ԥlinԥ keçdi. Bԥlazuri bildirir ki, Mara÷a, Varsan, Azԥrbaycan n digԥr úԥhԥrlԥri vԥ bunlar n ԥtraf nda olan torpaqlar "Ԥmԥvilԥrin bütün mülklԥri ilԥ birlikdԥ müsadirԥ edildi"
1 . Abbasilԥrin verdiyi vԥdlԥrԥ baxmayaraq, yeni hakimlԥrin dövründԥ Azԥrbaycan vԥ Arran kԥndli kütlԥlԥrinin vԥziyyԥti çox tez bir zamanda Ԥmԥvilԥrin dövründԥ oldu÷undan daha da pis oldu. M.Kalankatuklu yaz r ki, Abbasilԥrin hakimiyyԥt baú na keçmԥsi "bizim vԥtԥnimiz A÷van üçün böyük bԥdbԥxtlik idi, çünki taciklԥr [yԥni ԥrԥblԥr] öz iyrԥnc qarԥtçiliyi üzündԥn Partav [Bԥrdԥ] paytaxt n A÷van knyazlar ndan ald lar vԥ öz hökmranl qlar n n keçmiú paytaxt Suriya Dԥmԥúqindԥ oldu÷u kimi, indi A÷van Partav nda özlԥrinԥ iqamԥtgah qurmuúlar ki, torpa÷ n bol nemԥtlԥrini sorsunlar" 2 .
Abbasilԥr dövründԥ vergilԥrin yaln z bir hissԥsi na÷d pulla al n rd . Bu sistem, xüsusilԥ ikinci Abbasi xԥlifԥsi ԥl-Mԥnsur (754-775) dövründԥ iúԥ düúmüúdü. Onun vaxt nda torpa÷ n ԥkilib- ԥkilmԥdiyindԥn as l olmayaraq, xԥrac na÷d pulla torpaq sahԥsinԥ görԥ (misahԥ), eynilԥ hԥlԥ Ömԥr ibn ԥl-Xԥttab tԥrԥf ndԥn qoyulmuú qaydaya ԥsasԥn al n rd 3 . øbn ԥl-Ԥsir bildirir ki, ԥl-Mԥnsurun vaxt nda vergilԥrin bir hissԥsi na÷d pulla al n rd . Ԥl-Mԥnsurun dövründԥki bu vergi sistemi kԥndli kütlԥlԥrini mütԥúԥkkil surԥtdԥ qarԥt etmԥk úԥkli alm úd . Vilayԥtlԥrdԥn vergilԥrin gԥlmԥsinԥ nԥzarԥt etmԥkdԥ poçt (bΩrid) idarԥsinin xüsusi rolu var idi. "Poçt idarԥsinin baúç s sahib ԥl-bԥrid hԥr gün mԥhsullar n qiymԥtlԥri barԥsindԥ mԥlumat verirdi" 4 .
Yenԥ orada. 2 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 265/213. 3 Ԥl-Mavԥrdi, sԥh. 170; øbn Xԥllikan. Vafayan ԥl-Ԥyan, ԥl-Qahirԥ, sԥh. 277; Ԥbu Yala. Ԥl-ehkam ԥs-sultaniyyԥ, ԥl-Qahirԥ, 1938, sԥh. 169. 4 Ԥt-Tԥbԥri, IX, 314. 158 Az sonra Azԥrbaycan ԥhalisi daha xԥlifԥnin xԥzinԥsinԥ na÷d pulla vergi ödԥmԥk iqtidar nda deyildi, çünki ԥhalinin ԥlindԥ na÷d sikkԥ, habelԥ gümüú vԥ q z l kifayԥt qԥdԥr deyildi ki, vergi borclar n vermԥk mümkün olsun" 1 . Gevondun dediyinԥ görԥ, ԥl-Mԥnsur "zorak l q vԥ zülmü ilԥ ham n tԥngԥ gԥtirmiú vԥ hԥtta ölülԥrdԥn dԥ vergi tԥlԥb etmԥklԥ ԥhalini dilԥnçi kökünԥ salm úd . O, dul qad nlara vԥ yetim uúaqlara dԥhúԥtli zülm edirdi: keúiúlԥrԥ, kilsԥ xadimlԥrinԥ hԥr cür iúgԥncԥ verir, biab rcas na döyür, vurur vԥ onlardan ölԥnlԥrin ad vԥ ailԥlԥri haqq nda zorla mԥlumat y ÷ rd . O habelԥ ölkԥ ԥhalisini incidԥrԥk onlardan dözülmԥz vergi hesab na adambaú na çoxlu gümüú tԥlԥb edirdi vԥ ԥmr etmiúdi ki, ham boynunda qur÷uúun dam÷a gԥzdirsin. Knyaz nԥslindԥn olanlar istԥr-istԥmԥz ona bԥxúiú olaraq at vԥ qat r, gözԥl paltar, q z l vԥ gümüú gԥtirirdilԥr ki, ԥjdahan n a÷z n yumsunlar... Abdulla [yԥni Mԥnsur] acgözlüklԥ istԥdiyi hԥr úeydԥn gözü doyandan sonra, øran vԥ Midiya ölkԥlԥrinԥ gedib Xorasana çatd , oradan isԥ Misir vԥ Pentapolisԥ gedԥrԥk Apekԥ [Afrikaya] ayaq basd . Lakin o haraya gԥlirdisԥ, oran qarԥt edir vԥ hԥrisliklԥ ham n tora sal rd ; yaúamaq üçün zԥruri olan úeylԥri dԥ camaat n ԥlindԥn al rd ; onun acgözlüyü o dԥrԥcԥyԥ çatm úd ki, öz xalq ona "pul atas " lԥqԥbini vermiúdi, çünki - do÷rusunu desԥk - o, pulu Allahdan çox istԥyirdi" 2 . Do÷rudan da, Mԥnsur özündԥn sonra böyük bir miras - 810 milyon dirhԥm qoyub getdi 3 . Bԥzi müԥlliflԥr, ԥksinԥ, belԥ hesab edirlԥr ki, ԥl-Mԥnsurun hökmranl ÷ Xilafԥtin "q z l dövrü" idi vԥ hԥr yerdԥ ucuzluq var idi 4 .
vergi verԥnlԥr silkinin vԥziyyԥti bir az yüngüllԥúdi. Mehdinin verdiyi sԥrԥncama görԥ xԥrac almaq sistemi dԥyiúildi. Misahԥ xԥrac – na÷d pul vergisi ԥvԥzinԥ müqasimԥ xԥrac - kԥnd tԥsԥrrüfat mԥhsulu ilԥ 1 Bu barԥdԥ b a x: Gevond, sԥh. 135, 139. 2 Gevond, sԥh. 89-90; Asogik, sԥh. 98-99. 3 Ԥl-Mԥsudi. Muruc, II, 175, 177. 4 Mԥhԥmmԥd D ya. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 387. 159 ödԥnilԥn vergi tԥtbiq edildi 1 . Suvar lan torpaqlardan mԥhsulun yar s , daliya vԥ kirbԥ ilԥ suvar lan yerlԥrdԥn mԥhsulun üçdԥ biri, dulab ilԥ suvar lan torpaqlardan mԥhsulun dörddԥ biri al n rd 2 . Lakin
Mehdinin dövründԥ meyvԥ a÷aclar na, zeytun ba÷lar na vԥ üzümlüklԥrԥ xԥrac qoyuldu. Bu a÷ r vergi idi vԥ ԥl-Cahúiyarinin dediyinԥ görԥ, "tԥbԥԥlԥrin ԥzab n art rd " 3 . Gevond qeyd edir ki, "Mehdi atas ndan daha alicԥnab vԥ xasiyyԥti daha yaxú idi. O, günahkar atas Abdullan n q f l alt nda saxlad ÷ xԥzinԥnin a÷z n aç b, öz ԥsgԥrlԥrinԥ hԥdiyyԥlԥr paylad ; sԥrhԥdlԥrdԥki qarovulxanalar aradan qald rd ki, tacirlԥrԥ daha çox sԥrbԥstlik verilsin vԥ ehtiyac olanlar raz sal ns n. Yer üzԥrindԥ yenidԥn bolluq ԥmԥlԥ gԥldi, gümüú ç xar lmas artd vԥ ԥhali zorak vergilԥrdԥn xilas oldu. O, vergi boyunduru÷unu art rm ú olsa da, gümüú ç xar lmas n n çoxalmas nԥticԥsindԥ ölkԥ yoxsul vԥziyyԥtdԥn xilas oldu. Onun hökmranl ÷ günlԥrindԥ sikkԥxanalarda ԥhalinin ehtiyac üçün saf gümüúdԥn pul kԥsmԥyԥ baúlad lar" 4 .
5 Musa ԥl- Hadinin q sa hökmranl ÷ dövründԥ (785-786) Azԥrbaycan, Arran vԥ Ermԥnistan ԥrazisindԥ baú verԥn üsyanlar yaln z xԥlifԥ Harun ԥr- Rԥúid (786-809) dövründԥ yat rtmaq mümkün oldu 6 . Harun ԥr-Rԥúid öz xԥlifԥliyinin ԥvvԥllԥrindԥ, bu ölkԥlԥrin hakimi Yԥzid ibn Mezyԥdi vԥzifԥdԥn kԥnar etdi (788) 7 . Lakin bundan sonra burada on il ԥrzindԥ 15-dԥn çox hakim dԥyiúdi, nԥhayԥt, Harun 799-cu ildԥ yenidԥn hԥmin Yԥzidi bu ölkԥlԥrin hakimi vԥzifԥsinԥ tԥyin etmԥyԥ mԥcbur 1 Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 280-281. 2 Ԥl-Mavԥrdi, sԥh. 168, 171. D a l i y a, d u l a b –suvarma çarxlar növlԥridir, bu çarxlar vasitԥsi ilԥ suvar lan sahԥdir. K i r b ԥ (cԥmi kirab) su tulu÷udur. 3 Ԥl-Cahúiyari, sԥh. 142-143. 4 Gevond, sԥh. 107. 5 Yenԥ orada, sԥh. 112. 6 Ԥl-Yԥqubi, II, 515. 7 V.Minorsky. A History of Shirvan and Darband, p. 1 (ar.). Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|