151
qԥddar, qԥzԥbli bir adam idi. O, ikona vԥ xaçlar n mԥhv edilmԥsi
ԥmrini vermiúdi. Sԥrԥncam vermiúdi ki, Xilafԥt ԥrazisindԥki bütün
donuzlar mԥhv edilsin
1
.
Xԥlifԥ Hiúam n zaman nda Azԥrbaycan vԥ Arranda ԥrԥblԥrin
vergi siyasԥti ԥsasl dԥyiúikliyԥ u÷rad . O zamanadԥk müsԥlman
hüququ cizyԥ ilԥ xԥrac aras nda fԥrq qoymurdusa da, bu terminlԥrin
hԥr ikisi sinonim kimi iúlԥdilirdisԥ
2
, indi yerlԥrdԥki ԥmԥvi hakimlԥri,
Hiúam n sԥrԥncamlar n rԥhbԥr tutaraq, xԥrac xԥzinԥyԥ böyük gԥlir
gԥtirԥn ԥsas vergilԥrdԥn biri hesab etmԥyԥ baúlad lar. Ԥlbԥttԥ, ԥsas
diqqԥt xԥrac n özülü hesab edilԥn kԥnd tԥsԥrrüfat na verilirdi, çünki
ԥrԥblԥrin aras nda belԥ möhkԥm ԥqidԥ var idi ki, "müsԥlmanlar n
gücü xԥracdad r". Mԥqrizinin verdiyi mԥlumata görԥ, Hiúam n
hökmranl ÷ dövründԥ Zaqafqaziyada "xristianlar n istismar da,
xԥrac da artd "
3
.
725-726-c illԥrdԥ Hiúam n sԥrԥncam na görԥ, Azԥrbaycan vԥ
Arranda ԥhali, torpaq, mal-qara vԥ hԥr cür digԥr ԥmlak yenidԥn
siyah ya al n b say m keçirildi. Bu barԥdԥ hԥm M.Kalankatuklu, hԥm
dԥ Gevond mԥlumat verir: "Bunun ԥrԥfԥsindԥ Arranda 174-cü ermԥni
ilinin (29.05.725-28.05.726) yay nda mal-qara q r lm úd "
4
. Hiúam öz
öz sԥrkԥrdԥsi Haris ibn Ԥmri
5
Arrana göndԥrdi, o da hԥmin ilin
q ú nda say m keçirdi. M.Kalankatuklunun dediyinԥ görԥ, a÷ r vergi
qoyulmas na sԥbԥb olan bu növbԥti say m "insanlar , mal-qaran vԥ
bütün ölkԥni kölԥlik boyunduru÷u alt na sald "
6
, belԥ ki, sonrak ildԥ
Arrana dԥhúԥtli acl q üz verdi.
1
Gevond, sԥh. 70-75; Asogik, sԥh. 96; Vardan, sԥh. 94.
2
Ԥt-Tԥbԥridԥ isԥ (II, 1367) II Ömԥrin lԥ÷v etdiyi vergilԥrin s ras nda
xԥrac n da ad çԥkilir.
3
Ԥl-Mԥqrizi, sԥh. 395; Asogik, sԥh. 96.
4
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 261/209.
5
Veyldԥ: "Hars ibn ùurayk".
6
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 261; müqayisԥ et: Gevond, sԥh. 71. Ayrivanl
Mxitar n tԥrtib etdiyi xronoqrafik tarix, sԥh. 399; Asogik, sԥh. 96.
152
Hԥmin say mdan sonra tԥtbiq edilԥn yeni vergi sistemindԥ
ԥhalidԥn baúqa, rahiblԥrdԥn dԥ vergi al nmas nԥzԥrdԥ tutulurdu
1
.
"[Xԥlifԥ] ԥmr etdi rahiblԥr siyah ya al ns n, buna görԥ onlar siyah ya
ald lar; onlar n hԥr birindԥn cizyԥ alma÷a baúlad lar vԥ bu,
rahiblԥrdԥn al nan ilk cizyԥ (oldu)
2
.
Yenԥ dԥ Hiúam n dövründԥ ԥhalinin üzԥrinԥ sԥnaye vԥ sԥnԥt
mԥlumat vergisi, kԥbin ka÷ z vergisi kimi ԥlavԥ vergilԥr qoyuldu
3
.
Azԥrbaycanda isԥ ԥvvԥlki Sasani vergilԥri, "Novruz vԥ Mehrican
hԥdiyyԥlԥri" adlanan bԥxúiúlԥr
4
bԥrpa edildi, halbuki bu vergilԥr
xԥlifԥ II Ömԥrin dövründԥ lԥ÷v edilmiúdi. Onun xԥlԥfi II Yԥzid belԥ
bir sԥrԥncam verdi: "Ömԥr aldad lm úd ... Siz onun zaman nda
bildiyiniz úeylԥri unudun, qoy xalq öz ԥvvԥlki iúinԥ qay ts n - fԥrqi
yoxdur: istԥr mԥhsul als n, istԥr q tl qdan ԥzab çԥksin, istԥr toxum
als n, ya almas n, istԥr yaúas n, ya da ölüb getsin"
5
. Haris ibn Ԥmrin
keçirdiyi say mdan sonra qoyulan vergi sistemi o dԥrԥcԥyԥ çatd ki,
tԥkcԥ yoxsullar deyil, hԥtta Arran n bir çox ԥyan vԥ varl adamlar n
da dilԥnçi kökünԥ sald . Bu barԥdԥ Gevond ayd nca deyir: "O [Haris
ibn Ԥmr] çox fԥlakԥtlԥrԥ sԥbԥb oldu, [belԥ ki] ham a÷ r zülmdԥn
inlԥyirdi vԥ dözülmԥz fԥlakԥtlԥrdԥn xilas olma÷a heç bir imkan yox
idi"
6
.
Bu çԥtinliklԥr, birinci növbԥdԥ, vergi ödԥyԥn zimmilԥrԥ zԥrbԥ
endirdi, zira mԥlum oldu÷u kimi, onlar bir tԥk ԥrԥblԥrԥ deyil,
hԥmçinin öz a÷alar olan yerli feodallara da vergi verirdilԥr. Vergi
verԥnlԥrdԥn al nan böyük mԥblԥ÷lԥr xԥlifԥ xԥzinԥsinԥ tam úԥklindԥ
1
ԤI-Mԥqrizi, sԥh. 394.
2
Bԥndԥli Cövzi. Min tarix ԥl hԥrԥkat ԥl-f kriyyԥ fi-l-øslam, ԥl-Qüds, 1928,
sԥh. 42.
3
Ԥt-Tԥbԥri, VIII, 129; øbn ԥl-Ԥsir, V, 23.
4
Ԥt-Tԥbԥri, II, 1366-1367; ȼ.ȼ.Ȼɚɪɬɨɥɶɞ. "ɏɚɥɢɮ Ɉɦɚɪ II ɢ
ɩɪɨɬɢɜɨɪɟɱɢɜɵɟ ɢɡɜɟɫɬɢɹ ɨ ɟɝɨ ɥɢɹɧɨɫɬɢ", XB, VI, 1920, sԥh. 228.
5
Kürd Ԥli. Ԥl-ødarԥ ԥl-islamiyyԥ f izz ԥl-ԥrԥb, ԥl-Qahirԥ, 1934, sԥh. 114.
6
Gevond, sԥh. 71.
153
gedib çatm rd , çünki ԥyalԥtin ԥmiri vԥ onun mԥmurlar , onlara
tapú r lan ԥyalԥti úԥxsԥn varlanmaq üçün bir mԥnbԥ hesab edirdilԥr.
Xԥlifԥlԥr bu cinayԥtlԥrin qarú s n alma÷a cԥhd edir vԥ çox vaxt
mԥmurlara qarú çox sԥrt tԥdbirlԥr görürdülԥr. I Müaviyԥ (661-680)
hԥtta xüsusi nԥzarԥt orqan (dar Ωl-istixrac) yaratm úd ; bu orqan n
vԥzifԥsi hԥr hans bir ԥyalԥtdԥ mԥmurlar aras nda rüúvԥtxorluq
hallar n aúkara ç xartmaqd . Lakin bu tԥdbir az kömԥk edirdi. Dövlԥt
xԥzinԥsi mԥmurlar n n etdiyi cinayԥtlԥrin qarú s n almaq mԥqsԥdilԥ
bu vԥzifԥlԥrԥ ԥrԥblԥrin ԥvԥzinԥ yerli feodallar tԥyin etmԥyԥ
baúlad lar, çünki bunlar xԥzinԥ iúlԥrinԥ yaxú bԥlԥd idilԥr vԥ
gizlԥdilԥn mԥblԥ÷lԥri vermԥyԥ onlar asanl qla mԥcbur etmԥk olard .
Lakin bu tԥdbir dԥ nԥticԥ vermԥdi, çünki ԥksԥriyyԥti islam dinini
yaln z zahirdԥ qԥbul edԥn yeni mԥmurlar öz imtiyazlar n ԥldԥ
saxlamaq üçün tez bir zamanda ԥrԥblԥrdԥn daha pis oldular, ԥrԥblԥrԥ
can-baúla qulluq edib, onlarla ԥlbir olub öz keçmiú tԥbԥԥlԥri olan
ԥkinçilԥri qarԥt etmԥyԥ baúlad lar. Kremer bunu belԥ qeyd edir: "Bu
feodal zadԥganlar islam dinini qԥbul etmԥklԥ öz keçmiú hakimiyyԥt
qal qlar n vaxt nda qorudu vԥ vergi toplayan kimi ԥlveriúli vԥzifԥ ԥlԥ
keçirԥrԥk tezliklԥ sԥrvԥt vԥ nüfuz qazand "
1
.
Çoxlu a÷ r vergilԥr torpaq sahiblԥrini çox tez iflasa u÷rad rd ,
buna görԥ dԥ onlar mԥcbur olurdular ki, öz torpaqlar n ԥrԥb
tayfas n n, ԥrԥb iri torpaq sahiblԥri vԥ dövlԥt qulluqçular n n
hamiliyinԥ versinlԥr. Bu torpaqlar hami vԥ ya ilca kateqoriyas na
daxil edilib qeydԥ al n rd . Torpa÷ n ԥsil sahiblԥri mԥhsulun bir
hissԥsini hamilԥrԥ verirdilԥr ki, onlar torpaq sahiblԥrini mԥmurlar n
zülmündԥn qorusunlar
2
, torpa÷ n özü isԥ sahibinin ad na qeydԥ
al n rd . Mԥsԥlԥn, Mara÷a ԥhalisi öz torpaqlar n Mԥrvan ibn
Mԥhԥmmԥdin himayԥsinԥ vermiúdilԥr
3
. Hԥmin qayda ilԥ Azԥrbaycan
ԥhalisindԥn bir çoxlar öz kԥnd vԥ torpaqlar n , onlar mühaf zԥ
etmԥk üçün buraya köçmüú ԥrԥb tayfalar n n himayԥsinԥ verirdilԥr.
Azԥrbaycana köçmüú ԥrԥblԥr "nԥ qԥdԥr bacar rd larsa, bir o qԥdԥr
1
A.V.Kremer. Streifzüge auf dem Gebiete des Islam, s. 19.
2
Cahúiyari, 118; ȼ.Ɋ.Ɉɡɟɧ. Ɋɟɰɟɧɡɢɹ ɧɚ Ⱥ.Ɏ.ȼ.Ʉɪɟɦɟɪ, ɫɬɪ. 134.
3
Ԥl-Bԥlaziri, sԥh. 329.
Dostları ilə paylaş: |