Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
160 oldu; Yԥzid isԥ ömrünün ax r nadԥk, 801-ci ilԥ qԥdԥr bu vԥzifԥdԥ qald 1
Xԥlifԥ Harun ԥr-Rԥúidin son dԥrԥcԥ qԥddarl qla mԥúhur olan hökmranl ÷ xalq kütlԥlԥrinin naraz l ÷ na vԥ Xilafԥtԥ qarú xalq üsyanlar n n tez-tez baú vermԥsinԥ sԥbԥb oldu. M.Kalankatuklu yaz r ki, "o bizim ölkԥyԥ çox ԥzab-ԥziyyԥt verdi" 2 . On n dövründԥ vergi tԥzyiqi yenidԥn güclԥndi. Azԥrbaycan vԥ Arran ԥhalisindԥn al nan müxtԥlif vergi mԥblԥ÷i hԥdsiz dԥrԥcԥdԥ artd . Hakimlԥr heç bir úey ilԥ hesablaúmadan xalq qarԥt edirdilԥr. Harunun dövründԥ xristian ԥhalisi üzԥrindԥ qoyulan vergi xüsusilԥ çox a÷ r idi, buna görԥ dԥ ԥhali öz evlԥri vԥ tarlalar n tԥrk edԥrԥk úԥhԥrlԥrԥ köçürdü; ԥrԥb feodallar isԥ bundan istifadԥ edԥrԥk, qaçan adamlar n mülkiyyԥtini mԥnimsԥyirdilԥr 3 . Bu hakimlԥrdԥn biri olan Süleyman ibn Bԥrmԥkin (?) 4 dövründԥ caniúinlԥrin iqamԥtgah 789-cu ildԥ qԥti olaraq Bԥrdԥyԥ keçirildi. Bu dövrdԥ ucqar ԥrԥb vԥ xristian ԥmirlik vԥ knyazl qlar n n separatizmi xüsusilԥ güclԥndi. Süleyman adamlar n üzԥrinԥ elԥ dözülmԥz vergi yükü qoydu ki, ԥhali var-yoxunu verԥndԥn sonra da onun zülmündԥn yaxa qurtara bilmirdi" 5 .
xԥrac n mԥblԥ÷i haqq nda ԥldԥ etdiyimiz ilk mԥlumat yaln z xԥlifԥ Harun ԥr-Rԥúidin hökmranl ÷ dövrünԥ aiddir. Azԥrbaycandan ildԥ 4 milyon dirhԥm, Mu÷an vԥ Karxan n hԥrԥsindԥn 300 min dirhԥm al - n rd
6 . Harunun hökmranl ÷ dövründԥ xԥlifԥ xԥzinԥsinin bütün gԥliri 1 Yenԥ orada. 2 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 236/189. 3 A.Tritton, op, cit. p. 210-211. 4 Ɋ.Ɋ.Ɏɚɫɦɟɪ. ɏɪɨɧɨɥɨɝɢɹ ɧɚɦɟɫɬɧɢɤɨɜ Ⱥɪɦɟɧɢɢ ɩɪɢ ɩɟɪɜɵɯ Ⱥɛɛɚɫɢɞɚɯ, ɬ. 1, Ʌ., 1925, ɫɬɪ. 399) Süleyman ad ndan sonra sual iúarԥsi qoyur. 5 Gevond, sԥh. 115. 6 Ԥl-Cahiúiyari, sԥh. 287; øbn Xԥldun. Müqԥddimԥ, sԥh. 157. 161 gԥliri ildԥ 530312 min dirhԥm idi. Harun ölԥndԥn sonra xԥlifԥ xԥzinԥsindԥ 900 milyon dirhԥm pul var idi" 1 . Xԥlifԥ Harunun dövründԥ vergiverԥn silkԥ edilԥn zülm o qԥdԥr a÷ rlaúm úd ki, o zaman yaúam ú hüquqúünas Ԥbu Yusif xԥlifԥ üçün xüsusi olaraq "Xԥrac haqq nda kitab" ("Kitab Ωl-XΩrac"} yazm úd
2 . Bu ԥsԥr o qԥdԥr ԥhԥmiyyԥtlidir ki, orada verilԥn mԥlumatdan istifadԥ etmԥdԥn o dövrdԥki Xilafԥtin sosial-iqtisadi tarixini öyrԥnmԥyin mümkün oldu÷unu tԥsԥvvür etmԥk çԥtindir. A.Y.Yakubovski qeyd edir ki, “bu kitab n bԥzi sԥhifԥlԥrindԥki material o qԥdԥr qiymԥtlidir ki, bu sԥhifԥlԥr, demԥk olar, sԥnԥdli mԥnbԥlԥrԥ yax nd r” 3 . Ԥbu Yusifin kitab nda vergi sistemindԥ, bilavasitԥ istehsalç lardan mԥhsulla vergi almaq sahԥsindԥ vԥ sairԥdԥ Xilafԥtin öz mԥnafeyini necԥ qorudu÷u barԥdԥ çoxlu mԥlumat vard r. "Kitab ԥl-Xԥrac" ԥsԥrini oxuyarkԥn vergiy ÷anlar n vergiverԥnlԥr silkinԥ etdiyi zülm vԥ verdiyi ԥziyyԥt haqq nda ermԥnicԥ yazan vԥ yunan müԥlliflԥrinin verdiyi mԥlumat n do÷ru oldu÷una yԥqinlik hasil edirsԥn. Ԥbu Yusif göstԥrir ki, çox vaxt ԥyalԥtlԥrin hakimlԥri bir adamdan tԥlԥb olunan xԥrc hԥddini aúan "bir mԥblԥ÷" tԥyin edirdilԥr; vergi ödԥyԥn úԥxs bu art r lm ú mԥblԥ÷i vermԥk iqtidar nda olmad qda onu döyür, s x úd r rd lar, onun inԥklԥri vԥ davar n apar rd lar" 4 . O, ԥhalidԥn vergi vԥ qal qlar n al nmas qaydalar n çox çox gözԥl tԥsvir edir: "Cizyԥ vermԥyԥ mԥcbur etmԥk mԥqsԥdilԥ zimmilԥrdԥn heç birini döymԥk olmaz. Onlar [bu mԥqsԥdlԥ] günün alt nda saxlamaq vԥ ya baúqa [cԥzalar] vermԥk olmaz, ya da onlar n üzԥrindԥn nifrԥt do÷ura bilԥcԥk úeylԥr asmaq olmaz" 5 . (Vergi
1 Ԥt-Tԥbԥri, III, 764. 2 Ԥbu Yusif Yԥqub. Xԥrac haqq nda kitab, sԥh. 172-175 (sonralar - Ԥbu Yusif). 3 Ⱥ.ɘ.əɤɭɛɨɜɫɤɢɣ. Ɉɛ ɢɫɩɨɥɶɧɵɯ ɚɪɟɧɞɚɯ ɜ ɂɪɚɤɟ ɜ VIII ɜ., ɫɬɪ. 177. 4 Ԥbu Yusif, sԥh. 117. 5 Yenԥ orada, sԥh. 208. 162 y ÷arkԥn adamlar q zrnar günԥú alt nda saxlayar vԥ baúlar na ya÷ tökԥrdilԥr) 1 . Kԥndlinin vergi mԥblԥ÷ini vergi mԥmuruna vermԥsi üçün ԥrԥblԥr tԥhqiredici bir mԥrasim uydurmuúdular; hakimlԥrin f krincԥ, bu mԥrasim tabe ölkԥlԥrin ԥhalisinԥ nisbԥtԥn ԥrԥblԥrin qüdrԥti vԥ hakim vԥziyyԥtdԥ olduqlar n n simvolu olmal idi. "Zimmilԥr [vergi] ödԥmԥk tԥyin edilԥn gün úԥxsԥn, cizyԥ alma÷a mԥmur edilԥn ԥmirin yan na gԥlmԥli idilԥr. Ԥmir uca bir taxt n üstündԥ oturard . Zimmi verԥcԥyi vergi mԥblԥ÷ini aç q ovcu içԥrisindԥ saxlad ÷ halda ԥmirԥ yanaúard , Ԥmir bu mԥblԥ÷i elԥ götürԥrdi ki, ԥli vergi ödԥyԥn úԥxsin ovcunun üstündԥ [onun üzԥrindԥ] olard , zimminin ԥli isԥ altda qalard . Sonra ԥmir onun peysԥrinԥ úillԥ vurard , ԥmirin ԥlalt lar ndan biri isԥ onu kobud hԥrԥkԥtlԥ qap dan qovard . Camaata, bütün bunlara tamaúa etmԥyԥ icazԥ verԥrdilԥr" 2 . Ԥbu Yusif xԥlifԥ Harun ԥr- Rԥúidԥ mԥslԥhԥt görüb deyir ki, "xԥrac üçün dirhԥm verԥn úԥxs heç bir vԥchlԥ döyülԥ bilmԥz vԥ onu cԥza olaraq ayaq üstԥ saxlamaq olmaz. Vergi toplayanlar xԥrac verԥnlԥri mԥcbur edirlԥr ki, günün alt nda qals nlar, onlar bԥrk döyürlԥr, onlar n boynundan sԥhԥng as rlar; onlar elԥ ba÷lay rlar ki, öz dini ayinlԥrini icra edԥ bilmԥsinlԥr" 3 .
yardarl q icarԥsi xüsusi yer tuturdu. Torpaq sahiblԥri torpa÷ x rda sahԥlԥrԥ bölür vԥ bunlar yardarl q icarԥ úԥrtlԥri - müzaraԥ, müsqԥt, qԥbalԥ vԥ i.a. ԥsas nda yardarlara verirdilԥr. Yardarlara akkar, úԥrik 4 , amil, münasif vԥ i.a. deyirdilԥr. Torpaq mԥhsulun 1/6 vԥ 1/7 hissԥsinԥ müqabil icarԥyԥ ötürülürdü. Kԥndlilԥrin a÷ r vԥziyyԥti Harun ԥr-Rԥúid dövründԥ, xüsusilԥ inkiúaf edԥn iltizam sisteminin Xilafԥtdԥ geniúlԥnmԥsi nԥticԥsindԥ 1 Yenԥ orada, sԥh. 212-213. 2 Müqayisԥ et: V.Girkas. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 34. 3 Ԥbu Yusif, sԥh. 180. 4 Ԥt-Tԥbԥri, III, 1222. Burada Babԥkin úԥrik ԥkinçi Sԥhl ibn Sumbat ilԥ görüúü tԥsvir olunur.
Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|