Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
163 daha da a÷ rlaú rd . Bu sistem Avropa ölkԥlԥrindԥki benef siya sistemini xat rlad rd . Lakin Xilafԥtdԥki iltizam sistemi elԥ eybԥcԥr úԥkil alm úd ki, iltizamç lar öz hakimiyyԥtindԥn sui-istifadԥ edԥrԥk, heç bir úeylԥ hesablaúm r vԥ vergi ödԥyԥnlԥr silkini lap qarԥt edirdilԥr. øltizamç lar n qanunsuz hԥrԥkԥtlԥri o qԥdԥr kobud idi ki, Ԥbu Yusif Haruna müraciԥt edԥrԥk, ona belԥ mԥslԥhԥt görür: "Nԥ Sԥvad n hԥr hans bir hissԥsinin [vergisinin], nԥ dԥ baúqa bir vilayԥtin [vergisini] iltizama vermԥk laz m deyil. øltizamç iltizam mԥblԥ÷indԥn çox art q y ÷maq üçün buna yaln z rԥiyyԥtlԥ rԥhmsiz rԥftar etmԥk, onlar bԥrk döymԥk, q zmar günԥú alt nda saxlamaq, boyunlar ndan daú asmaq, onlara ԥzab, iúgԥncԥ vermԥk yolu ilԥ nail ola bilԥr, buna görԥ dԥ xԥrac verԥnlԥr, ödԥmԥli olmad qlar úeylԥri verdiklԥri üçün var-yoxdan ç x rlar" 1 .
edir, çünki xԥlifԥ xԥzinԥsinin dolmas bu mԥmurlar n bacar ql vԥ namuslu olmas ndan as l idi. O belԥ hesab edir ki, xԥrac y ÷an "qanunúünas, bilici, mötԥbԥr adamlara mԥslԥhԥt edԥn, qüsursuz" olmal d r, xԥrac y ÷ma÷ düz vԥ etibarl adamlara tapú rmaq laz md r. Çox vaxt vergiy ÷anlar bir çox elԥ adamlar ԥhatԥ edir ki vergiverԥnlԥr hesab na varlanma÷a can at rlar, buna görԥ Ԥbu Yusif qeyd edir: "Vergiy ÷an vԥ hakimi ԥhatԥ edԥn úԥxslԥr içԥrisindԥ elԥ adamlar vard r ki, onun himayԥsindԥn istifadԥ edir, ya da dostu vԥ tan ú d rlar; bu adamlar do÷ru dan úan vԥ düz olmad qlar halda, hakim onlar özünԥ tabe olan mahallara göndԥrir vԥ bu yolla [xԥrac verԥnlԥrdԥn] öz vԥzifԥlԥrini yerinԥ yetirmԥyi tԥlԥb edir, Bu adamlar n bütün f kri ona yönԥlmiúdir ki, istԥr xԥracdan, istԥrsԥ dԥ, tԥbԥԥlԥrin ԥmlak ndan bir úey qopard b özlԥri üçün mԥnimsԥsinlԥr, hԥm dԥ eúitdiyimԥ görԥ, onlar bu mԥqsԥdlԥ zorak l ÷a, ԥdalԥtsizlik vԥ zülmԥ ԥl at rlar. Sonra, hakim vԥ onun ԥtraf ndak lar bir kԥndԥ gedԥndԥ, kԥnd ԥhalisindԥn hԥmiúԥ tԥlԥb edirlԥr ki, onlar yedirib-içirtsinlԥr, 1 ԤbuYusif, sԥh. 171. 164 halbuki nԥ ԥhalinin buna gücü çat r, nԥ dԥ bu, onlar n borcudur; nԥhayԥt, ԥhalini buna mԥcbur edir vԥ ona ziyan verirlԥr" 1 . Xilafԥtin ԥsasland ÷ xԥrac sistemi tԥkcԥ xԥlifԥ xԥzinԥsinin baú gԥlir mԥnbԥyi deyil, hԥmçinin Xilafԥtdԥ "feodal münasibԥtlԥrinin sonrak inkiúaf n tԥmin edԥn kanallardan" 2 biri idi. Misahԥ xԥrac ndan baúqa, xԥrac n digԥr növlԥri dԥ var idi; pul vԥ ya mԥhsulla, yaxud hԥm pul, hԥm dԥ mԥhsulla al nan mühasibԥ xԥrac , ԥkin mԥhsulundan mԥhsulla al nan müqasimԥ: dövlԥt ilԥ úԥxsiyyԥt aras ndak münasibԥtlԥ müԥyyԥn edilԥn xԥrclԥrԥ (mԥxaricԥ) görԥ al nan muqatla sultan n (xԥlifԥnin) torpaqlar ax r nc kateqoriyaya daxil idi. Sonralar xԥrac sistemindԥn benefisiyan n ùԥrq formas - iqta ԥmԥlԥ gԥldi ki, bu da Sԥlcuqilԥr dövlԥti da÷ lan zaman feoda çevrildi. Harun ԥr-Rԥúidin hökmranl ÷ nda cizyԥ ildԥ bir dԥfԥ kiúilԥrdԥn al n rd , hԥm dԥ bunun üçün ԥhalidԥn puldan baúqa, daú nan ԥmlak, mԥsԥlԥn, qoúqu heyvan , müxalifat vԥ i.a. qԥbul olunurdu. Heç kԥsin haqq yox idi ki, zimmilԥri cizyԥdԥn azad etsin, çünki "nԥ qԥdԥr ki, zimmilԥr cizyԥni öz ԥllԥri ilԥ vermԥmiúlԥr, tԥhqir olunacaqlar" 3 , bu isԥ ԥrԥblԥrin vergi ödԥyԥn silkԥ münasibԥtlԥrindԥ ԥsas prinsipi tԥúkil edirdi.
Ԥbu Yusif vergi ödԥyԥn silkin vԥziyyԥtini yüngüllԥúdirmԥk mԥnas nda, sanki xeyirxah mԥslԥbԥtlԥr vermԥsinԥ baxmayaraq, xԥlifԥ Haruna tԥklif edir ki, vergi y ÷maq mԥrasimini vergi ödԥyԥn silk üçün tԥhqiredici úԥklԥ sals n: "Onlardan [zimmilԥrdԥn] can vergisi y ÷anda onlar n ham s yoxlanmay nca, boyunlar ndan [qur÷uúun] dam÷a asmaq laz md r" 4 . Bununla bԥrabԥr, Ԥbu Yusif xԥlifԥyԥ mԥslԥhԥt görür ki, zimmilԥri ԥsir al nmaqdan qorusun, onlar s x úd rmaq, onlara ziyan vurmaq vԥ onlar n ԥmlak n mԥnimsԥmԥk 1 Ԥbu Yusif, sԥh. 176. 2 Ⱥ.ɘ.əɤɭɛɨɜɫɤɢɣ. Ɉɛ ɢɫɩɨɥɶɧɵɯ ɚɪɟɧɞɚɯ ɜ ɂɪɚɤɟ ɜ VIII ɜ., CB, ɬ. IV, 1947, ɫɬɪ. 180. 3 Quran, IX, sԥh. 29. 4 ԤbuYusif, sԥh. 216. 165 müsԥlmanlara qada÷an olunsun, habelԥ Xilafԥtin ba÷lad ÷ müqavilԥlԥrԥ görԥ zimmilԥr qarú s nda öz öhdԥsinԥ götürdüyü úԥrtlԥrԥ riayԥt etsin, çünki "nԥ qԥdԥr ki, müsԥlmanlar yaúay rlar, onlar n [zimmilԥrin] hesab na yaúay rlar, biz hԥlak olanda isԥ onlar da hԥlak olacaqlar, bizim uúaqlar m z onlar n uúaqlar hesab na yaúayacaqlar vԥ bu hal ԥsrlԥr boyu davam edԥcԥkdir; nԥ qԥdԥr ki, islam dini yaúay r, onlar da islam dinini qԥbul edԥnlԥrin qulu olacaqlar" 1 . Tԥsvir edilԥn dövrdԥ Arran ԥhalisinԥ (zimmilԥrԥ), habelԥ Azԥrbaycan kԥndlilԥrinԥ yar tԥhqirli "uluc" (Ωlac) - qanmaz lԥqԥbi verilmiúdi. Heç bir zimmiyԥ icazԥ verilmirdi ki, müsԥlmanlar kimi geyinsin vԥ ata minsin. Belԥliklԥ, IX ԥsrin hüquqúünas Ԥbu Yusifin dediklԥrindԥn ayd nd r ki, tԥdqiq etdiyimiz ölkԥlԥrin ԥkinçi ԥhalisi ԥrԥblԥrin istilas na mԥruz qald qdan sonra öz azadl ÷ n tamamilԥ itirmiú vԥ ԥrԥblԥrin hakimiyyԥtindԥn as l bir vԥziyyԥtԥ düúmüúdü; bütün ԥkinçilԥr, boyunlar ndan dam÷a as lan adamlar n cԥrgԥsinԥ düúmüúdülԥr. østilaç ԥrԥblԥr tutduqlar ölkԥlԥrin yuxar feodal tԥbԥqԥsi ilԥ çox tez ümumi dil tapd qlar na baxmayaraq, hԥmiúԥ özlԥrini xüsusi úԥraitdԥ olanlar kimi hesab edirdilԥr. Xilafԥt güclü xԥrac sistemi üzԥrindԥ dayan rd , çünki xԥlifԥnin mülkiyyԥti hesab edilԥn bütün torpaqlar xԥrac torpaqlar idi vԥ Ba÷daddak mԥrkԥzi xԥrac divan nda, habelԥ ԥyalԥtlԥrin divanlar nda 2 qeyd olunurdu, onun gԥliri isԥ xԥlifԥ xԥzinԥsinԥ beyt ülmal daxil olurdu. Xԥlifԥlԥr vergi ödԥyԥn silklԥrdԥn verginin al nmas na böyük cidd-cԥhd göstԥrirdilԥr, buna görԥ dԥ mԥmurlar var qüvvԥ ilԥ diqqԥt yetirirdilԥr ki, kԥnd tԥsԥrrüfat istehsalç lar vergini vermԥzdԥn ԥvvԥl mԥhsuldan istifadԥ etmԥsinlԥr. Ԥbu Yusif kitab nda xԥlifԥyԥ çox maraql bir mԥslԥhԥt vard r: "Ey möminlԥrin hökmdar , ԥmr ver, tax l yetiúԥn gün onu biçib döysünlԥr vԥ tax l biçilib qurtard qdan sonra onu saxlamay b döymԥk üçün laz m olan vaxt 1 Yenԥ orada, sԥh. 242. 2 Ԥl-Kԥlkԥúԥndi, XIV, sԥh. 134. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|