130
dԥrԥcԥsinԥ yüksԥldilԥn vԥ patrisi rütbԥsi olan bir úԥxsi seçsinlԥr.
Onun ad , Cavanúirin qardaú Varaz-Perojun o÷lu, Varaz-Trdat idi"
1
.
Xԥlifԥ I Yԥzid (680-683) I Varaz-Trdat (680-699) "ùԥrq
vilayԥtlԥrinin caniúini, Alban padúahl ÷ vԥ Uti ԥyalԥtinin hökmdar "
kimi tan d
2
.
Varaz-Trdat taxta seçilԥn kimi böyük Xԥzԥr ordusu Ali
ølitverin komandanl ÷ alt nda, xaqan n qohumu knyaz Cavanúirin
öldürülmԥsinin intiqam n almaq bԥhanԥsi ilԥ Arrana basq n etdi
3
.
Xԥzԥrlԥr "Albaniyaya soxularaq lap Böyük Qafqaz da÷lar
ԥtԥklԥrinԥdԥk irԥlilԥdilԥr vԥ Kapalax vilayԥti kԥndlԥrindԥn [keçdilԥr].
O, [Alp ølitver] çoxlu dԥstԥlԥri ilԥ birlikdԥ düzԥnliklԥrԥ üz qoyaraq,
Kür sahili boyunca Uti ԥyalԥtinԥ getdi. Orada çoxlu ԥsir al b,
vilayԥtin mal-qaras n tutub vԥ qԥnimԥt götürüb, ham s n ԥsarԥtԥ
apardi. Oradan qay dandan sonra Lpink vilayԥtindԥki düzԥnlikdԥ
ordugah qurdu"
4
.
I Varaz-Trdat Arran xԥzԥrlԥrin yeni basq nlar ndan xilas
etmԥk üçün bu qԥrara gԥldi ki, mötԥbԥr bir adam xaqanla dan ú ÷a
göndԥrsin, çünki "çoxlu xԥzԥr qoúununun ölkԥyԥ basq n edԥrԥk çoxlu
ԥsir götürdüyünü vԥ hԥr úeyi da÷ td ÷ n görürdü"
5
.
681-ci ildԥ katolikos Yeliazar xԥzԥrlԥrin yan na göndԥrildi; I
Varaz-Trdat xaqana yazd ÷ mԥktubunda "sԥdaqԥtlԥ itaԥt etdiyini"
bildirib deyir ki, knyaz Cavanúirin öldürülmԥsindԥ albanlar n ԥli
yoxdur vԥ onu "alçaq bir adam" öldürmüúdür. Yeliazar xaqan n
1
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 185/149.
2
Yenԥ orada, sԥh. 186-187/151.
3
Yenԥ orada, St. Taronski (Asogik, sԥh. 72) xԥzԥr basq n n n tarixi üçün
erm. eras n n 130-cu ilini (9. 06. 681) göstԥrir. Bu, øsrailin xԥzԥr elçiliyi ԥrԥfԥsindԥ,
yԥni 681-ci il dekabnn 23-dԥn ԥvvԥl olmuúdur. Bax: History, sԥh. 154, ç xar ú 1.
4
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 185-186/150.
5
Yenԥ orada.
131
ürԥyini yumúalda bildi vԥ ondan "sülh vԥ pozulmaz dostluq" ԥldԥ
etmԥyԥ nail oldu"
1
.
Yenԥ hԥmin 681-ci ildԥ (sentyabr n 20-dԥk) Alban knyazlar
vԥ katolikosun iútirak etdiyi müúavirԥdԥ I Varaz-Trdat demiúdir:
"Rԥhmsiz Ԥrԥbistan [Taçkastan] xalq n n üzԥrimizԥ qoydu÷u vergilԥr
bizi möhkԥm s x r, eyni zamanda hunlar n hԥr il ölkԥmizԥ etdiyi
basq nlar da bizim üçün dԥhúԥtli fԥlakԥtdir, buna gorԥ dԥ ölkԥmiz
ikitԥrԥfli düúmԥn basq nlar ndan talan olunub taqԥtdԥn düúür"
2
.
Müúavirԥdԥ yepiskop øsrailin baúç l ÷ ilԥ xԥzԥrlԥrԥ elçilԥr
göndԥrmԥk qԥrara al nd .
Ermԥni eras n n 130-cu ilinin 18 mexekan nda (23.12.681)
elçilԥr yola düúdülԥr. Alt hԥftԥdԥn sonra (8.02.682) onlar "gözԥl
Varaçan úԥhԥrinԥ
3
gԥldilԥr vԥ burada "hunlar n böyük knyaz
tԥrԥf ndԥn ehtiramla qarú land lar
4
.
Tԥԥssüf ki, mԥnbԥlԥr øsrailin elçilik missiyas n n nԥticԥlԥri
haqq nda mԥlumat vermir. Yaln z M.Kalankatuklu deyir ki, yepiskop
øsranlin dini tԥbli÷at nԥticԥsindԥ xԥzԥrlԥrin müԥyyԥn hissԥsi
xristianl ÷ qԥbul etdi
5
. Xԥzԥr xaqan Alp ølitverin öz ԥyanlar
1
Yenԥ orada
2
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 190/53.
3
Varaçan haqq nda b a x: V.Minorsky. Hudud al-Alam, p. 453; yenԥ
onun: Addenda to the Hudud al-Alam, p. 268.
4
Sԥfir hahaqq nda ԥtrafl b a x: ɘ.Ʉɭɥɚɤɨɜɫɤɢɣ. Ʉ ɢɫɬɨɪɢɢ Ƚɨɬɫɤɨɣ
ɟɩɚɪɯɢɢ (ɜ Ʉɪɵɦɭ) ɜ VIII ɜɜ., 1898, ɱ. 315, ɫɬɪ, 186; ɋ.Ɍ.ȿɪɟɦɹɧ. Ɇɨɢɫɟɣ
Ʉɚɥɚɧɤɚɣɬɭɤɫɤɢɣ ɨ ɩɨɫɨɥɶɫɬɜɟ ɚɥɛɚɧɫɤɨɝɨ ɤɧɹɡɹ ȼɚɪɚɡ-Ɍɪɞɚɬɚ ɤ ɯɚɡɚɪɫɤɨɦɭ
ɯɚɤɚɧɭ Ⱥɥɩ ɂɥɢɬɜɟɪɭ, ɫɬɪ. 129-155.
5
Biz belԥ güman edirik ki, "øsaya yax nlaúma÷a tԥlԥsԥn vԥ namuslu
keúiúlԥrin ԥllԥrindԥn ata, o÷ul vԥ mԥúhur Abo Tbileli müqԥddԥs ruh naminԥ
xristianl ÷ qԥbul edԥn" xaçaçuran mԥrasimindԥn Varaçanda vԥ ya harada isԥ onun
yax nl ÷ nda keçmiúdir, çünki M.Kalankatuklunun verdiyi mԥlumata görԥ (sԥh.
193-209), Alp-ølitverin baúç l ÷ ilԥ bir çox xԥzԥr xristianl ÷ qԥbul etmiúdi. Gürcü
tarixçisinin verdiyi mԥlumata görԥ, "bu úimal ölkԥsindԥ [Xԥzԥrdԥ] sԥrbԥst olaraq
xristian dinindԥ olan çoxlu kԥnd vԥ úԥhԥr var idi". Biz akademik K.S.Kekelidzenin
belԥ bir f kri ilԥ úԥrik deyilik ki, Abonun xaçaçuran mԥrasimindԥn keçdiyi yer
"yaln z Azov dԥnizinin úԥrq sahilindԥ qot-tetraksitlԥr ölkԥsi ola bilԥrdi" (ɂɨɚɧɧ
132
Xorasan iltigini
1
vԥ Çatn Xԥzr vasitԥsilԥ I Varaz-Trdata göndԥrdiyi
mԥktubda deyilir ki, ancaq yepiskop øsrail xԥzԥrlԥrin yan nda qalarsa,
"bizim vԥhúi xalqlar n sizin ölkԥnizԥ basq nlar kԥsilԥcԥkdir”
2
.
Lakin nԥ Varaz-Trdat, nԥ dԥ Arran katolikosu Yeliazar xԥzԥrlԥrin
yan na øsraili göndԥrmԥyԥ raz l q vermԥdilԥr, yaln z buna raz oldular
ki, o, Arran ilԥ xaqanl q aras nda vasitԥçi olsun
3
.
N.Akinyan qeyd edir ki, øsrailin bir daha xԥzԥrlԥrin yan na
gedib gԥlmԥdiyi mԥlum deyildir
4
. Ayd nd r ki, o, ikinci dԥfԥ
xԥzԥrlԥrin yan na getmԥmiúdir, çünki Arran ilԥ xԥzԥrlԥrin aras ndak
q samüddԥtli sülh az sonra pozulmuúdu: "Onun [Bizans imperatoru II
Yustinian n - 685-711 - padúahl ÷ n n] birinci ilindԥ Xԥzԥr adlanan
úimal xalq Ermԥnistan, øberiya vԥ Albaniyan ԥlԥ keçirdi. Onlar
vuruúmada knyaz Qriqorinin
5
, bir çox gürcü vԥ alban ԥyan vԥ
knyazlar n öldürdülԥr. Yenԥ onlar Ermԥnistan talan etdilԥr, çoxlu
ɋɚɛɚɧɢɫɞɡɟ. Ɇɭɱɟɧɢɱɟɫɬɜɨ Ⱥɛɨ Ɍɛɢɥɟɥɢ, ɫɬɪ. 34, 49). Fikrimizi tԥsdiq etmԥk
üçün aúa÷ dak mԥtnԥ istinad edԥk: "Müqԥddԥs, úanl , mԥzlum Abo Tiflislinin
hԥyat vԥ çԥkdiyi ԥzablar" (Ɇ.ɋɚɛɢɧɢɧ. ɉɨɥɧɨɟ ɠɢɡɧɟɨɩɢɫɚɧɢɟ ɫɜɹɬɵɯ
ɝɪɭɡɢɧɫɤɨɣ ɰɟɪɤɜɢ, ɱ. I, ɫɬɪ. 167-168). "Nerses [Kartaliniya hökmdar ] Daryeli
adlanan Osetiya qap s ndan üç yüz adamla kcçdi; müqԥddԥs Allah bԥndԥsi Abo da
onlar n aras nda idi. Lakin Nerses tԥqib olunmaqdan çԥkinԥrԥk Osetiya torpa÷ nda
qalmad , xԥzԥrlԥrin yaúad ÷ ùimal ölkԥsinԥ tԥrԥf getdi, Müqԥddԥs Abo özünü
müsԥlmanlardan xԥtԥrsiz gördükdԥ, øsaya qovuúma÷a tԥlԥsdi vԥ mömin keúiúdԥn
xristianl ÷ qԥbul etdi. Bu ölkԥdԥ elԥ úԥhԥrlԥr var idi ki, burada xristianlar ԥmin-
amanl q içindԥ øsaya ibadԥt edirdilԥr.
Bir az keçԥndԥn sonra Nerses Xԥzԥr padúah ndan xahiú etdi ki, onu Abxaziyaya
buraxs n... Nerses öz dԥstԥsi ilԥ yola ç xd , bütpԥrԥst ölkԥlԥrdԥn maneԥsiz vԥ
zԥrԥrsiz keçdi vԥ üç aydan sonra Abxaziya hökmdar n n torpa÷ na qԥdԥm qoydu".
1
K.P.Patkanov. "Zirdkin-Xursan".
2
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 211/169.
3
Yenԥ orada, sԥh. 213/171.
4
N.Akinyan. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri.
5
Qriqori Mamikonyan (662/3-685). Hԥmin øsrail I Varaz-Trdat n ԥmrilԥ
ondan ürfanl Qriqorinin çԥnԥsini xahiú edib alm úd . ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 188-
190; Vardan. sԥh. 87.
Dostları ilə paylaş: |