Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ

118

hissԥsi kimi bax l rd "

1

 vԥ bu zaman Arran vilayԥtlԥrindԥn Sünik,

Arsax, Uti vԥ baúqalar ermΩnilΩúdirildi

2

.

Bu iki kilsԥnin kilsԥ mübahisԥlԥri mԥsԥlԥsi böyük vԥ ԥtrafl

tԥdqiqat tԥlԥb edirsԥ dԥ biz bu barԥdԥ q saca dan úaca÷ q, çünki

Arran n dövlԥt dini VII ԥsrdԥ vԥ sonrak  ԥsrlԥrdԥ ermԥni

katolikoslu÷u üçün böyük cԥncԥl olub ona daim narahatl q vԥ

baúa÷r s  vermiúdir.

Yuxar da qeyd edildiyi kimi, Mitilenli Zaxarinin VI ԥsrԥ aid

olan "Suriya xronikas "nda deyilir: "Bu úimal tԥrԥfdԥ (Zaqafqaziyada

- Z.B.} özlԥrinin 24 yepiskopu olan beú dindar xalq vard r. Qurzan da

Ermԥnistan torpa÷ ndad r, onlar n dili yunan dilinԥ oxúay r, onlar n

øran úah na tabe olan xristian padúah  vard r. Arran torpa÷  da hԥmin

Ermԥnistan torpa÷ ndad r, onlar n [öz] dili, dini vԥ xaçpԥrԥst xalq

vard r, onlar n da øran úah na tabe olan padúah  vard r".

3

Qurzan n (øberiya, Gürcüstan) vԥ Arran n VI ԥsrdԥ öz dillԥri

vԥ öz padúahlar  oldu÷unu nԥzԥrԥ alaraq qeyd etmԥk olar ki, nԥ

Qurzan, nԥ Arran etnik vԥ ya siyasi cԥhԥtdԥn Ermԥnistan n bir hissԥsi

olmam úlar. Burada birlik s rf kilsԥ birliyi olmuú vԥ 527-ci ildԥ Dvin

úԥhԥrindԥ ça÷ r lan Alban, øberiya vԥ ermԥni kilsԥlԥrinin

y ÷ nca÷ nda elan edilmiúdi; lakin 607-ci ildԥ hԥmin Dvindԥ bu

kilsԥlԥr ermԥni kilsԥsindԥn ayr lm úd r

4

.

Bizim üçün isԥ bu cԥhԥt daha çox ԥhԥmiyyԥtlidir ki, Suriya

xronikas  müԥllifi aç qca deyir ki, Arran n öz dili vard  vԥ bu dil

müԥllifin xronikada ad n  çԥkdiyi xalqlardan heç birinin dilinԥ ԥsla

1

ɋ.Ɍ.ȿɪɟɦɹɧ. ɂɞɟɨɥɨɝɢɹ ɢ ɤɭɥɶɬɭɪɚ Ⱥɥɛɚɧɢɢ III-VII ɜɜ., ɫɬɪ. 328.

2

Kursiv bizimdir. øki müxtԥlif anlay ú olan ermԥnilԥúdirmԥ vԥ

qriqoryanlaúd rma anlay úlar n n qar úd r lmas  diqqԥti cԥlb edir. Bu yerdԥ ermԥni

kilsԥsinin kömԥyi ilԥ Arran ԥhalisinin yaln z qriqoryanlaúd r lmas ndan dan ú la

bilԥr. S.T.Yeremyan n bu barԥdԥki nöqteyi-nԥzԥri o qԥdԥr dԥ do÷ru deyildir, çünki

Arran vilayԥtlԥrindԥ Sünik vilayԥti vԥ Arsax n xeyli hissԥsi, XII ԥsrin ԥvvԥllԥrinԥ

yax n ermԥnilԥúdirilmiúdir. B a x: Ⱥ.ɋ.ȼɚɪɬɚɩɟɬɨɜ. ɏɪɢɫɬɢɚɧɫɤɢɟ ɩɚɦɹɬɢɤɢ

Ʉɚɪɚɛɚɯɚ, ɥ. 8.

3

ɂɡ ɫɢɪɢɣɫɤɨɣ ɯɪɨɧɢɤɢ Ɂɚɯɚɪɢɹ Ɇɢɬɢɥɟɧɫɤɨɝɨ, ɫɬɪ. 114.

4

Histoire de la Siounie, p. 252: ø.A.Cavaxov. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh.

445.a

---

119

oxúam rd . N.V.Piqulevskaya qeyd edir ki, "VI ԥsrdԥ güclü ermԥni

tԥsirinԥ baxmayaraq, bu vilayԥt (Arran - Z.B.) hԥlԥ öz do÷ma

lԥhcԥsini saxlam úd "

1

.

Biz yaln z bunu ԥlavԥ edԥk ki, "güclü ermԥni tԥsiri" xeyli

dԥrԥcԥdԥ onda ifadԥ olunurdu ki, ԥrԥblԥrin basq n  vԥ Ԥrԥb-Bizans,

ondan ԥvvԥl isԥ, øran-Bizans müharibԥlԥri zaman  Arrana külli

miqdarda ermԥni köçmüúdü vԥ bunlar yerli ԥhali ilԥ qar úaraq,

qriqoryan kilsԥsinin tԥlimi vԥ ehkamlar n  yaymaqda bu kilsԥyԥ

böyük yard m göstԥrirdilԥr. Buna baxmayaraq, tԥkcԥ VI ԥsrdԥ deyil,

habelԥ IX-X ԥsrlԥrdԥ Bԥrdԥ ԥtraf nda Arran dili qalm úd . Orta

ԥsrlԥrdԥki ԥrԥb müԥlliflԥri vԥ co÷rafiyaúünaslar  (østԥxri, ibn Havqԥl,

Müqԥddԥsi vԥ s.) bildirirlԥr ki, Arran ԥhalisi öz Arran dilindԥ

dan ú rd . XIII ԥsrdԥ Gԥncԥdԥ yaúam ú Kirakos Qandzaketsi yaz r ki,

yaln z Alban "rԥislԥrinin", yԥni zadԥganlar n n ԥksԥriyyԥti ermԥni

dilini bilirdi vԥ bu dildԥ dan ú rd

2

.

Müasir tԥdqiqatç lar (A.Y.Kr mski, V.F.Minorski, S.Nԥfisi,

Z.ø.Yampolski vԥ s.) da bu fikrԥ úԥrikdirlԥr ki, IX-X ԥsrlԥrdԥ Bԥrdԥ

úԥhԥrinin ԥtraf nda Arran dilindԥ dan ú rd lar; onlar belԥ güman

edirlԥr ki, Azԥrbaycan Respublikas n n úimal hissԥsindԥ vԥ

Gürcüstanda yaúayan udilԥr (utilԥr) Alban dilçiliyi ԥnԥnԥlԥrinin

bilavasitԥ davamç lar  hesab olunur

3

.

Belԥliklԥ, Arran n öz dili oldu÷undan bԥhs edԥn hԥm Suriya

mԥnbԥyi, hԥm dԥ IX-X ԥsrlԥrdԥki ԥrԥb müԥlliflԥrinin verdiyi

mԥlumat belԥ bir hԥqiqԥti tԥsdiq edir ki, Arran nԥ etnik, nԥ dԥ siyasi

cԥhԥtdԥn Ermԥnistan vԥ ya onun bir hissԥsi olmam úd r, yaln z eyni

adl  bir kilsԥyԥ mԥnsubiyyԥt buna sԥbԥb olmuúdur ki, suriyal lar

1

ɇ.ȼ.ɉɢɝɭɥɟɜɫɤɚɹ. ɋɢɪɢɣɫɤɢɣ ɢɫɬɨɱɧɢɤ VI ɜ. ɨ ɧɚɪɨɞɚɯ Ʉɚɜɤɚɡɚ,

ɫɬɪ.109.

2

Ʉɢɪɚɤɨɫ Ƚɚɧɞɡɚɤɟɰɢ, sԥh 99.

3

Ⱥ.Ʉɪɵɦɫɤɢɣ. ɋɬɪɚɧɢɰɵ ɢɡ ɢɫɬɨɪɢɢ ɋɟɜɟɪɧɨɣ ɢɥɢ Ʉɚɜɤɚɡɫɤɨɝɨ

Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ, ɫɬɪ. 372; Sԥid Nԥfisi.Babԥk xürrԥmdin. Tehran, 1333, sԥh.21.

---

120

Arran vԥ Qurzan  Ermԥnistan n tԥrkibinԥ daxil etmiú vԥ Ermԥnistan

adland rm úlar.

VIII ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ ermԥni katolikosu ølya, xԥlifԥ Ԥbd ül-

Malikԥ (685-705) xԥbԥrçilik edib bildirmiúdi ki, albanlar Xilafԥt

ԥleyhinԥ Bizansla ittifaq ba÷lay rlar. Onda, Ԥbd ül-Malik ԥrԥblԥrin

hԥrbi siyasi qüdrԥtinԥ istinad edԥrԥk, Arran katolikoslar n  ølyaya

tabe etdi. Ermԥnistan, Arran vԥ øberiya torpaqlar n n Suriya vԥ ԥrԥb

mԥnbԥlԥrindԥ "Arminiya" adland r lmas  yaln z onlar n inzibati

birliyini vԥ Ermԥnistan katolikoslu÷unun iddialar na iltifatla yanaúan

Xilafԥtdԥ ermԥni keúiúlԥrinin yax nl ÷ n  ifadԥ edirdi

1

. Alban

(diof zit) kilsԥsinin Bizansdan kömԥk umub ona arxalanmas

ԥrԥblԥrin heç xoúuna gԥlmirdi. Buna görԥ dԥ ԥrԥblԥr ermԥni

katolikoslu÷unun xahiúlԥrini böyük hԥvԥslԥ qԥbul edir vԥ belԥliklԥ,

bir oxla "iki dovúan" vururdular, yԥni Zaqafqaziyada Bizans n

mԥnafeyini sars d r vԥ qriqoryan keúiúlԥrindԥn yard m görürdülԥr; bu

keúiúlԥr isԥ Arranda öz mԥnafelԥrini yeridirdilԥr.

Ermԥni katolikosu ølyan n xԥlifԥ Ԥbd ül-Malik ilԥ yaz úmas

aúa÷ da verilir.

Ermԥni katolikosu ølyan n Ԥbd ül-Malik Ԥmir ԥl-

Mömininԥ mԥktubu

"Hökmdar Ψbd ül-Malik

2

 Ψmir  Ωl-MömininΩ  ermΩni

katolikosu ølyadan.

Qadir Allah n iradΩsi ilΩ bizim tabe ölkΩmiz SizΩ qulluq edir.

Biz vΩ Alban kilsΩsi bir ilahi øsa dininΩ etiqad edirik. Partav taxt nda

oturan indiki Alban katolikosu yunan imperatoru ilΩ saziúΩ girib öz

ibadΩtlΩrindΩ onun ad n  çΩkir vΩ ölkΩni mΩcbur edir ki, ham  dini

etiqadda ona qoúulsun vΩ onun himayΩsini qΩbul etsin.

øndi qoy bu SizΩ mΩlum olsun, ta bu barΩdΩ qΩrar qΩbul

edΩsiniz, çünki bu bΩdΩfkarl qda onun bir Ωyan qad n hΩmfikri dΩ

1

ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 237; Ʉɢɪɚɤɨɫ Ƚɚɧɞɡɚɤɟɬɫɢ, sԥh. 101.

2

Vardan (sԥh. 92) vԥ Drasxanakertli øohannes (sԥh. 78}onu sԥhv olaraq

Ömԥr (II. 717-720) adland r rlar.

---