Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
115 növbԥdԥ vԥ tamamilԥ dan ú qs z qԥbul etdilԥr, çünki belԥ hԥrԥkԥt etmԥklԥ öz imtiyazl mövqelԥrini itirmԥdilԥr 1 . Yeni din tacir vԥ sԥnԥtkarlar aras nda müvԥffԥqiyyԥt qazan rd , çünki ԥrԥb hakim dairԥlԥri tacir sinfinԥ vԥ sԥnԥtkarlara böyük güzԥútԥ gedir, asanl q yarad r vԥ belԥliklԥ, onlar n fԥaliyyԥtini geniúlԥndirirdilԥr. Kԥndlilԥr isԥ islam dinini qԥbul etmԥklԥ birinci növbԥdԥ çal ú rd lar ki, çox a÷ r can vergisindԥn xilas olsunlar 2 , çünki Xilafԥtdԥ bu vergi, Sasanilԥr vԥ ya Bizans xԥzinԥsinԥ verilԥn töycülԥrdԥn yüngül vԥ az olsa da, a÷ r idi. Bundan baúqa, kԥndli islam dinini qԥbul etdikdԥ, xԥlifԥ I Ömԥrin qanununa görԥ, müԥyyԥn müddԥt xԥzinԥdԥn hԥtta illik pul mükafat al rd
3 . Lakin yuxar da göstԥrdiyimiz kimi, úԥhԥrlԥrdԥ islam dini nisbԥtԥn sürԥtlԥ yay l rd sa, Azԥrbaycan n kԥnd yerlԥrindԥ yeni dinin qԥbul edilmԥsi, bԥzԥn ԥrԥblԥr ԥleyhinԥ geniú üsyanlarla qarú lan rd ; çünki ԥrԥblԥr kԥnd yerlԥrindԥ öz dinlԥrinin yay lmas n ölkԥdԥ mövcud olan istismar (ԥrԥblԥrԥ Sasanilԥrdԥn keçԥn istismar) sistemi ilԥ s x ԥlaqԥlԥndirirdilԥr. øslam dini bütün bütpԥrԥstlik vԥ çoxallahl l q formalar na qarú úiddԥtlԥ mübarizԥ edib canl vücudlar n úԥklini çԥkib onlara sitayiú etmԥyi qԥti qada÷an edirdi. Lakin bizԥ elԥ gԥlir ki, bԥzi "tԥdqiqatç lar" aras nda yay lan belԥ bir f kri tamamilԥ vԥ hԥmiúԥlik rԥdd etmԥk laz md r ki, guya islam dini ԥmԥlԥ gԥldiyi gündԥn insan n vԥ canl vücudlar n tԥsvir edilmԥsinԥ düúmԥncԥsinԥ münasibԥt bԥslԥyirmiú. Çoxdan müԥyyԥn edilmiúdir ki, VIII ԥsrin ortalar na qԥdԥr ԥrԥblԥr aras nda insan vԥ canl vücudlar tԥsvir etmԥyin yolverilmԥz oldu÷u haqq nda heç bir tԥsԥvvür yox idi 4 .
ȼ.ȼ.Ȼɚɪɬɨɥɶɞ. Ʉ ɫɢɬɨɪɢɢ ɤɪɟɫɬɶɹɧɫɤɢɯ ɞɜɢɠɟɧɢɣ ɜ ɉɟɪɫɢɢ, ɫɬɪ. 57. 2 89 Mahmud Mustafa. Ԥl-ԥdԥb ԥl-ԥrԥbiyy vԥ tarixuhu (Fi ԥsrey sԥdr ԥl- øslam vԥ`d-davla ԥl-Ԥmԥviyyԥ), c. I, ԥl-Qahirԥ, 1937, sԥh. 165. 3 A.Y.Kr mski. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 133. 4 K.A.Creswell. The Lawfullness of Paintingin..., ʋ11-12, 1946; IC, ʋ24, 1950.
116 Islam dininin yay lmas ilԥ Azԥrbaycan vԥ Arranda tԥsviri incԥsԥnԥtin tԥtbiq dairԥsi daral r. Burada islamdan ԥvvԥlki dövrün incԥsԥnԥtindԥ (xristian incԥsԥnԥti) böyük yer tutan dini naqqaúl q vԥ heykԥltԥraúl q tamamilԥ yox olur. Lakin müsԥlman ilahiyyatç lar dini olmayan tԥsviri incԥsԥnԥti X ԥsrԥdԥk tԥqib etmirdilԥr. Qeyd etdiyimiz kimi, Arran ԥhalisinin islam dinini qԥbul etmԥsi, Azԥrbaycandak müsԥlmanlaúd rma úԥraitindԥn fԥrqli idi. østilaç lardan as l olmayan müxtԥlif sԥbԥblԥrԥ görԥ, Arran ԥhalisinin müsԥlmanlaúd r lmayan hissԥsinin taleyindԥn ayr ca dan úaca÷ q. Bu, xüsusilԥ da÷ rayonlar n n ԥhalisinԥ aiddir. Digԥr xristian ölkԥlԥrindԥ oldu÷u kimi, Arranda da yunan diofizit dini etiqad ndan kԥnara ç xan bir çox hallar var idi vԥ bunlar qriqoryan tԥriqԥtinԥ düúmԥn, müxtԥlif bidԥt cԥrԥyanlar úԥklindԥ tԥzahür edir vԥ amans zl qla tԥqib olunurdu. Ortodoks "kilsԥ knyazlar n n" üstünlüyü vԥ tԥzyiqi yerli Alban ruhanilԥrini hiddԥtlԥndirir vԥ onlar n qԥzԥbinԥ sԥbԥb olurdu. Lakin Alban kilsԥsini tԥqib etmԥkdԥ vԥ onun müstԥqil olmaq hüququnu mԥhdudlaúd rmaqda ermԥni qriqoryan kilsԥsi xüsusi rol oynam úd r. Ermԥni katolikoslu÷u hԥmiúԥ özünün ilkinliyini vԥ Alban kilsԥsindԥn üstün oldu÷unu iddia edirdi. Alban "bidԥtçilԥrinin" "baú na a÷ l qoymaq" üçün öz ԥleyhdar n tԥhqir etmԥkdԥ heç bir vasitԥdԥn çԥkinmirdi. Ermԥni vԥ Alban ruhanilԥri aras nda ԥsrlԥr boyu mübarizԥ olmuúdur 1 .
üçün ԥvvԥlcԥ Sasanilԥrin, sonra isԥ Ԥrԥb xilafԥtinin silahl qüvvԥlԥrinin kömԥyinԥ ԥl at rd lar. Nԥhayԥt, Alban kilsԥsi ermԥni katolikosunun xahiúi ԥsas nda 1836-c ildԥ Peterburq Müqԥddԥs Sinodunun qԥrar ilԥ lԥ÷v edildi vԥ daha yaúamad 2 .
Alban kilsԥsi b.e. 74-cü ilindԥn mövcuddur (ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, I, ɝɥɚɜɚ VI).
2 Ɇ.Ɉɪɦɚɧɢɚɧ. Ⱥɪɦɹɧɫɤɚɹ ɰɟɪɤɨɜɶ, ɟɟ ɢɫɬɨɪɢɹ, ɭɱɟɧɢɟ, ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɟ, ɜɧɭɬɪɟɧɧɢɣ ɫɬɪɨɣ, ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ, ɟɟ ɧɚɫɬɨɹɳɟɟ. Ɇ. 1913, ɫɬɪ. 118; "Xԥzԥr(?) Albaniyas n n taxt XIX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ Xԥzԥr-Alban vԥ ya A÷van millԥtinin ermԥni millԥti ilԥ birlԥúmԥsi nԥticԥsindԥ mԥhv edildi".
117 Bir çox tԥdqiqatç lar aras nda belԥ bir f kir vard r ki, "Alban xalq heç bir zaman ayr ca dini kilsԥdԥ tԥúԥkkül tapmam ú vԥ onun dili dua icra edilԥn dil olmam úd r" (yԥni Alban dilindԥ kilsԥ ayinlԥri icra olunmurdu. - Z.B.
Biz bu cür iddialarla raz laúa bilmԥrik, çünki ԥsrlԥr boyu ermԥni kilsԥsinin Alban kilsԥsinԥ qarú mübarizԥsi mԥhz bunun ԥksini sübut edir, hԥr dԥfԥ Alban ruhanilԥri öz kilsԥlԥrinin hԥr bir baúqa kilsԥdԥn vԥ xüsusilԥ ermԥni kilsԥsindԥn as l olmay b müstԥqil oldu÷unu müdafiԥ üçün hԥr dԥfԥ öz sԥslԥrini ucaldanda, bu kimi hadisԥlԥr ermԥni katolikoslu÷unun heç xoúuna gԥlmirdi, odur ki, ermԥni katolikoslu÷u hԥr vasitԥ ilԥ bu kimi tԥúԥbbüslԥrin ԥleyhinԥ ç x rd . Alban katolikoslar Arran ilԥ qonúu olub ondan as l olan knyazl qlar n (mԥsԥlԥn, Sünik) 2 yepiskoplar n bu vԥzifԥdԥ tԥsdiq etmԥk üçün öz ԥllԥrini onlar n baú na qoyub dua etmԥk hüququna malik olduqlar na baxmayaraq, ermԥni katolikoslar Alban katolikoslar n n bu hüququna etinas z yanaú rd lar. Mԥsԥlԥn, Sebeos bildirir ki, hԥlԥ ermԥnilԥrin üsyan ndan vԥ øran mԥrzban Surenin 577-ci ildԥ öldürülmԥsindԥn ԥvvԥl, "Sünik torpa÷ n n hakimi Vaqay üsyan edib ermԥnilԥrdԥn ayr ld vԥ øran úah Xosrovdan xahiú etdi ki, Sünik torpa÷ n n arxivini (divan n - Z.B.) Dvindԥn Paytakaran (Beylԥqan) úԥhԥrinԥ köçürsün vԥ onlar n úԥhԥrindԥ Atrpatakan hüdudlar na daxil etsin ki, ermԥni ad onlar n üzԥrindԥn götürülsün. Bu ԥmr yerinԥ yetirildi" 3 .
ixtilaflar ndan dan úarkԥn bu nԥticԥyԥ gԥlir ki, "VII ԥsrdԥn (qԥti olaraq VIII ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥn) Alban kilsԥsinԥ ermԥni kilsԥsinin bir 1 Ⱥ.ɂɨɯɚɧɧɢɫɹɧ. Ɉɱɟɪɤɢ ɢɫɬɨɪɢɢ ɚɪɦɹɧɫɤɨɣ ɨɫɜɨɛɨɞɢɬɟɥɶɧɨɣ ɦɵɫɥɢ, ɫɬɪ. 129; habelԥ N.Akinyan n "Andes Amsorea" jurnal n n 1953-1960-c illԥrdԥki nömrԥlԥrindԥ ermԥni vԥ Alban katolikoslu÷u aras nda gedԥn kilsԥ mübahisԥlԥri haqq ndak mԥqalԥlԥr seriyas na bax. 2 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 10; ɂ.Ⱥ.Ⱦɠɚɜɚɯɨɜ. ɂɫɬɨɪɢɹ ɰɟɪɤɨɜɧɨɝɨ ɪɚɡɪɵɜɚ ɦɟɠɞɭ Ƚɪɭɡɢɟɣ ɢ Ⱥɪɦɟɧɢɟɣ, ɫɬɪ. 436. 3 ɂɫɬɨɪɢɹ ɟɩɢɫɤɨɩɚ ɋɟɛɟɨɫɚ, ɫɬɪ. 28-29; ɇ.Ⱥɞɨɧɰ. Ⱥɪɦɟɧɢɹ ɜ ɷɩɨɯɭ Ȼɫɬɢɧɢɚɧɚ, ɫɬɪ. 220. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|