Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
106 getdi, Kürün o tay n keçib Qԥbԥlԥni tutdu, ùakkan vԥ Kamiberan hakimlԥri ilԥ bac vermԥk úԥrti ԥsas nda sülh ba÷lad . Xeyzan ԥhalisi, ùirvan padúah , qalan da÷lar n padúahlar , Mԥsqԥt, ùabran vԥ Bab (Dԥrbԥnd) úԥhԥrinin ԥhalisi dԥ onunla (Salmanla) eyni mԥzmunda sülh ba÷lad lar" 1 .
etdi, lakin Balancar çay n n o tay nda xԥzԥr qoúunlar ilԥ rastlaúd vԥ qanl vuruúmadan sonra, demԥk olar, bütün dörd min nԥfԥrlik dԥstԥ q r ld vԥ Salman n özü öldürüldü. Salman n ölümündԥn sonra xԥlifԥ Osman Azԥrbaycan vԥ Arrana Xuzeyfԥ ibn ԥl-Yԥmԥni hakim tԥyin etdi; Xuzeyfԥ art q xԥlifԥ caniúinlԥrinin iqamԥtgah olan Bԥrdԥ úԥhԥrinԥ gԥldi, bir tԥrԥfdԥn Bԥrdԥ ilԥ Qaliqala, digԥr tԥrԥfdԥn Bԥrdԥ ilԥ Xayzan (yԥni Bԥrdԥnin úimal-qԥrbindԥ) aras nda olan bütün vilayԥt vԥ úԥhԥrlԥrԥ mԥmurlar (amillԥr) göndԥrdi 2 . Ԥrԥblԥr Azԥrbaycanda vԥ Arranda möhkԥm yerlԥúdikdԥn sonra öz hԥrbi sԥfԥrlԥrindԥ yerli ԥhalidԥn, istԥr islam qԥbul etmiú olanlardan (mövlalardan), istԥrsԥ xristianlardan (zimmilԥrdԥn) döyüúçü kimi istifadԥ etmԥyԥ baúlad lar, lakin mövlalar yaln z piyada qoúuna götürürdülԥr 3 , Bu hԥrbi sԥfԥrlԥrdԥ zimmilԥr görkԥmli rol oynayaraq, ԥvvԥllԥr yerli hԥrbi rԥislԥrin komandanl ÷ alt nda ԥlahiddԥ doyüú vahidlԥri kimi ԥmԥliyyatda iútirak edirdilԥr; Zimmi birlԥúmԥlԥri ԥrԥblԥrlԥ birlikdԥ, müqavilԥ ԥsas nda 4 vuruúurdular vԥ dövlԥt hesabma dolanm rd lar. Onlar yaln z qԥnimԥtin bölüúdürülmԥsindԥ iútirak edirdilԥr.Ԥrԥblԥr zimmi birlԥúmԥlԥrindԥn vuruúmalar n ԥn a÷ r sahԥlԥrindԥ istifadԥ edirdilԥr; bu a÷ r sahԥlԥrdԥ zimmilԥr, úԥraitdԥn as l olaraq, ya ԥrԥb qoúunlar n qoruyur, ya da 1 Ԥl-Bԥlazuri, 203-204; ԥl-Yԥqubi, II 194-195. 2 Yenԥ orada. 3 Ԥt--Tԥbԥri, III, 1934, 639; Ԥbd ԥl-Ԥziz ԥd-Duri. Ԥl-Ԥsr ԥl-Abbasiy ԥl- ԥvvԥl, sԥh. 7. 4 Ԥl-Bԥlazuri, 200, 439; ԥl-Yԥqubi, II, 381. 107 düúmԥnin baúl ca zԥrbԥsini öz üzԥrindԥn götürürdülԥr. Zimmi qoúunlar ndan istifadԥ edildiyini göstԥrԥn mԥlumat hԥm yerli, hԥm dԥ ԥrԥb müԥlliflԥrinin ԥsԥrlԥrindԥ tapmaq olar. M.Kalankatuklu bildirir ki, 713/714-cü illԥrdԥ Mԥslԥmԥ ibn Ԥbd ül-Malik xԥzԥrlԥrin tԥzyiqi alt nda Dԥrbԥnddԥn geri çԥkilԥndԥ, "bütün ԥmlakilԥ birlikdԥ öz qԥrargah n tԥrk etdi, hԥtta öz hԥrԥmxanas n da arxada buraxm úd . Onun arxas n [Aqvan] patrisilԥrindԥn Eranúahik Vaçaqan müdaf ԥ edirdi" 1 . Sonralar xԥlifԥ olan Mԥrvan ibn Mԥhԥmmԥd dԥ Arran caniúini olarkԥn [xԥlifԥ Hiúam n - 724-743 - hökmranl ÷ n n son illԥri vԥ xԥlifԥ Validin xԥlifԥliyinin bir ili - 743/744] eynilԥ belԥ hԥrԥkԥt etmiúdir. "O, ùirvan hakiminԥ ԥmr etmiúdi ki, müsԥlman ordusu xԥzԥrlԥrԥ qarú qԥzvԥyԥ (hԥrbi sԥfԥrԥ) gedԥndԥ qabaqda, oradan qay danda isԥ arxada olsun; Filanúaha ԥmr etmiúdi ki, yaln z müsԥlmanlar n hücumlar nda iútirak etsin; Tabarsaran úah na isԥ ԥmr etmiúdi ki, onlar (müsԥlmanlar) hücum edԥndԥ ordunun arxas nda geri çԥkilԥndԥ isԥ qabaqda olsun" 2 . Zimmilԥrin yerli birlԥúmԥlԥri ԥrԥblԥrԥ silahl kömԥk göstԥrԥndԥ, ԥrԥblԥr onlar vergi ödԥmԥkdԥn azad edirdilԥr, çünki hԥrbi xidmԥt vergini ԥvԥz edirdi. Ԥhali ԥrԥb qoúunlar nda xidmԥt etmԥkdԥn vԥ onlara yard m göstԥrmԥkdԥn boyun qaç randa, Azԥrbaycan ԥhalisi dԥ belԥ etmiúdi - azad olmaq üçün böyük ödԥnc vermԥli idi 3 . Bu cԥhԥti ibn ԥl-Ԥsir tԥsdiq edԥrԥk yaz r: "Kim evdԥ qal b, düúmԥnlԥ müharibԥ etmirsԥ, cizyԥ onlardan al nmal d r" 4 . Bԥzԥn zimmi birlԥúmԥlԥrinin komandan olan yerli hakimlԥr ԥrԥblԥrin hԥrbi sԥfԥrlԥri zaman onlara yaln z kömԥk etmԥk deyil, onlar üçün xԥbԥrçilik dԥ edirdilԥr; mԥsԥlԥn, 722/723-cü illԥrdԥ ԥl- Cԥrrah Arran tԥrk edԥrkԥn, ԥldԥ etdiyi bütün sԥrvԥt vԥ qԥnimԥtlԥri 1 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 261/299; Gevond, sԥh. 28. 2 Ԥl-Bԥlazuri, 209. 3 Ԥt-Tԥbԥri, 1,2665; müqayisԥ et: Ameer Ali. A short History, p. 33; A.S.Tritton. Non Muslim Subjects, p. 206-207. 4 øbn ԥl-Ԥsir, III, 12. 108 Balancar hakiminԥ vermiúdi, çünki bu hakim ԥrԥblԥrin xeyrinԥ gizli xԥbԥrçilik edib öz müttԥf qlԥrinin niyyԥtlԥrini ԥrԥblԥrԥ xԥbԥr verirdi 1 . Ԥrԥblԥr bu kimi xidmԥtlԥrdԥn istifadԥ edԥrԥk ayr -ayr feodallar aras ndak ixtilaflar çox mԥharԥtlԥ q z úd r rd lar vԥ bunun nԥticԥsindԥ hԥmiúԥ onlar n ixtiyar nda kifayԥt qԥdԥr zimmi qoúunu olurdu. Lakin Xilafԥtin hԥrbi sistemini nԥzԥrdԥn keçirmԥk bizim vԥzifԥmizԥ daxil deyildir, çünki bu mԥsԥlԥyԥ dair maraql ԥsԥrlԥr vard r ki, bunlarda istԥr Ԥmԥvilԥrin, istԥrsԥ Abbasilԥrin hԥrbi qüvvԥlԥrinin quruluúu haqq nda çox qiymԥtli mԥlumat tapmaq olar 2 . Ԥrԥblԥr Azԥrbaycan , Arran vԥ digԥr vilayԥtlԥri istila edԥndԥn sonra ԥhali ilԥ ba÷lad qlar müqavilԥyԥ ԥsasԥn, uzun müddԥt onlardan vergi al rd lar. Onlar hԥtta ayr -ayr úԥhԥrlԥri (mԥsԥlԥn, Naxç van, Beylԥqan, Bԥrdԥ, Bacravan) ald qdan sonra, onlarla müqavilԥ ba÷lam úd lar. Ԥrԥblԥr hԥr hans vilayԥti itaԥt alt na alanda torpaqlar sülh müqavilԥsinԥ görԥ (sülhԥn) öz ԥvvԥlki sahiblԥrinin ixtiyar nda saxlay rd lar bu úԥrtlԥ ki, onlar torpaq vergisi versinlԥr. Bir vilayԥti silah gücünԥ (ԥnvԥtԥn) iú÷al edԥndԥ isԥ, ya torpaqlar qoúun aras nda bölüsdürür, ya da yerli ԥhalinin ixtiyar nda saxlay rd lar. Tԥxtԥvinin fikrincԥ bu kimi hallarda, ԥrԥblԥr itaԥt alt na ald qlar ölkԥlԥrin ԥhalisi üçün ԥkinçilikdԥ zԥruri olub daú nan ԥmlak n ham s n ԥhalinin ixtiyar nda saxlay r, ԥhali üzԥrinԥ cizyԥ vԥ torpaq üzԥrinԥ xԥrac qoyurdular, torpaq isԥ ordular na vԥqf olub ayr -ayr ԥsgԥrlԥr aras nda bölünmürdü 3 . Lakin belԥ hallar da olurdu ki, ԥrԥblԥr ԥvvԥlki torpaq sahiblԥrini öz yerindԥn qovub, onlar n yerinԥ baúqalar n 1 øbn ԥl-Ԥsir, V, 84. 2 Ʌ.ȿ.Ʉɭɛɛɟɥɶ. Ɉ ɧɟɤɨɬɨɪɵɯ ɱɟɪɬɚɯ ɜɨɟɧɧɨɣ ɫɢɫɬɟɦɵ ɯɚɥɢɮɚɬɚ Ɉɦɚɣɹɞɨɜ (661-750 ɝɝ); A.V.Kremer. Cultur geschichte des Orients, p. 203-255; W.Fries. Das Heereswesen der Araber zur Zeit der Omajjaden..., Nüman Sabit. Ԥl- Cundiyyԥ fi-d-davla ԥl-Abbasiyyԥ. Ba÷dad, 1929. 3 Sitat V.Girqasdand r. ɉɪɚɜɚ ɯɪɢɫɬɢɚɧ ɧɚ ȼɨɫɬɨɤɟ ɩɨ ɦɭɫɭɥɶɦɚɧɫɤɢɦ ɡɚɤɨɧɚɦ, ɫɬɪ. 16. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|