Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ

100

vergini yüngüllԥúdirsin. Cԥnub padúah  buna mԥmnuniyyԥtlԥ raz

oldu vԥ ԥmr etdi ki, vergi yükü üçdԥ bir yüngüllԥúdirilsin"

1

.

Tarixçinin verdiyi mԥlumata görԥ, Cavanúirin bütün

hökmranl ÷  onun ad na yaln z úöhrԥt vԥ iftixar qazand rd . "O, dörd

xalq n hakim padúahlar n n hörmԥt vԥ iftixar n  qazanm úd "

2

, çünki

Arran  iranl lar n, bizansl lar n, xԥzԥrlԥrin vԥ ԥrԥblԥrin qarԥtindԥn

mühaf zԥ edԥ bilmiúdi.

Gördüyümüz kimi, xԥlifԥ Müaviyԥ hԥlԥ Cavanúirin nüfuzu ilԥ

hesablaú b, Xilafԥtin úimal sԥrhԥdlԥrindԥ Arran n strateji mövqeyini,

hԥmin sԥrhԥdlԥri Bizans vԥ xԥzԥrlԥrin hücumlar ndan müdafiԥ etmԥk

üçün onun silahl  qüvvԥlԥrindԥn istifadԥ etmԥk imkan n  nԥzԥrԥ

alaraq, Arran n daxili müstԥqilliyinԥ toxunmam ú vԥ oradak  ԥvvԥlki

qaydalar  saxlam úd .

Xilafԥtdԥn bir vassal kimi as l  olan Arran, ona yaln z bac

verir, lakin knyaz hakimiyyԥtini toxunulmaz úԥkildԥ saxlay rd .

østilalar n ilk dövründԥ ԥrԥb ordular n n hücumlar  müxtԥlif

dԥlillԥrlԥ pԥrdԥlԥnirdi, guya Allah müsԥlmanlar  Sasanilԥr øran  vԥ

digԥr bütpԥrԥst ölkԥlԥrin qanuni varisi edibmiú: Allah "istԥdiyi adama

hakimiyyԥt verir vԥ (onu) istԥdiyi adamdan geri al r"

3

; øslam dinini

bütün yer üzԥrindԥ yaymaq laz md r vԥ nԥhayԥt, ԥrԥblԥr hԥr hans bir

ölkԥni iú÷al edԥndԥ, tabe etdiklԥri ölkԥ xalqlar n n can vԥ mal n  hԥr

cür düúmԥndԥn qorumaq tԥԥhhüdünü öz öhdԥlԥrinԥ götürmԥlidirlԥr.

Ԥrԥb sԥrkԥrdԥlԥrinin tutduqlar  ölkԥ vԥ úԥhԥrlԥrin ԥhalisi ilԥ

ba÷lad qlar  müqavilԥlԥr, mԥhz yuxar da göstԥrilԥn tԥԥhhüdlԥrin

rԥsmԥn yaz ld ÷  sԥnԥdlԥrdir.

østila edilԥn ölkԥlԥrin ԥhalisi ԥrԥblԥrԥ düúmԥn nԥzԥri ilԥ

baxmay b onlar n gԥliúini öz ԥvvԥlki a÷alar  tԥrԥfindԥn al nan a÷ r

vergidԥn vԥ edilԥn zülmdԥn qurtuluú kimi hesab etsinlԥr deyԥ hԥlԥ

xԥlifԥ Ԥbu Bԥkr (632-634) ԥrԥb istilalar n n ilk dövründԥ ԥrԥb

1

Yenԥ orada, sԥh. 160/128. K.P.Patkanovun tԥrcümԥsindԥ: "...o,

[Müaviyԥ] ԥmr etdi ki,vergi yükü yar yadԥk azald ls n, üçdԥ bir tԥlԥb olunsun".

2

Yenԥ orada, sԥh. 162/130

3

Quran, III, 25,

---

101

qoúunlar na belԥ ԥmr etmiúdi: "Düúmԥnlԥri úikԥst etmԥyin, nԥ kiçik

uúaqlar , nԥ çox qoca adamlar , nԥ dԥ qad nlar  öldürmԥyin; xurma

a÷aclar n  q r b yand rmay n; meyvԥ a÷aclar n  tԥlԥf etmԥyin, yemԥk

üçün laz m olandan baúqa, qoyun, inԥk vԥ dԥvԥlԥri kԥsmԥyin. Siz,

hücrԥlԥrdԥ dini ayinlԥ mԥú÷ul olan adamlar n yan ndan keçԥcԥksiniz:

onlar  rahat burax n vԥ mԥú÷ԥlԥlԥrinԥ mane olmay n"

1

.   Sonra  ԥmrdԥ

deyilir: "Sizi qԥbul edԥn hԥr bir úԥhԥr vԥ xalq ilԥ müqavilԥ ba÷lay n,

onlara verdiyiniz vԥdlԥrԥ sadiq olun, qoy onlar biz gԥlԥnԥdԥk ԥmԥl

etdiklԥri qayda vԥ qanunlarla yaúas nlar. Onlarla aran zda bir hԥdd

olmaq üçün bac qoyun ki, onlar öz din vԥ öz torpaqlar nda qals nlar.

Sizi qԥbul etmԥyԥnlԥrlԥ müharibԥ edin"

2

.

Ԥrԥb qoúunlar  øranda Rey vԥ Qԥzvin úԥhԥrlԥrini iú÷al

etdikdԥn sonra Azԥrbaycana soxuldular, lakin Azԥrbaycan

qoúunlar n n úiddԥtli müqavimԥtinԥ rast gԥldilԥr. Azԥrbaycan

qoúunlar na mԥrzban øsfԥndiyar ibn Fԥrruxzad komandanl q edirdi; o,

Bacrԥvan, Maymԥd, Nariz, ùiz, Miyanԥc vԥ digԥr yerlԥrin

ԥhalisindԥn Ԥrdԥbildԥ böyük qoúun toplay b ԥrԥblԥrlԥ vuruúma÷a

giriúdi; vuruúma bir neçԥ gün davam etdi

3

. Lakin ԥrԥblԥr qԥlԥbԥ

qazand lar. øsfԥndiyar ԥsir al nd , amma onu öldürmԥdilԥr. O,

ԥrԥblԥrԥ dedi ki, Azԥrbaycan ԥhalisini tabe etmԥk çox çԥtin olacaqd r,

çünki ԥhali çoxlu qalas  olan da÷larda gizlԥnԥcԥk vԥ oradan ԥrԥblԥrԥ

hücum edԥcԥkdir

4

. Çox keçmԥdԥn ԥrԥblԥr øsfԥndiyar n qardaú

Bԥhram n komandanl ÷  alt nda olan Azԥrbaycan qoúunlar n n

günlԥrlԥ davam edԥn hücumlar na tab gԥtirmԥli oldular

5

. Ԥrԥblԥr

yenidԥn qԥlԥbԥ çald lar; odur ki, ԥsirikdԥ olan øsfԥndiyar ԥrԥblԥrlԥ

aúa÷ dak  mԥzmunda sülh müqavilԥsi ba÷lama÷a mԥcbur oldu:

1

Ԥt-Tԥbԥri, I, 1850. Müqayisԥ et: øbn ԥl-Ԥsir, II, 310.

2

ɂɡ ɚɧɨɧɢɦɧɨɣ ɫɢɪɢɣɫɤɨɣ ɯɪɨɧɢɤɢ, 1234 ɝ., ɫɬɪ. 27

3

Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 325-326; Yaqut, I, 173.

4

 Ԥt-Tԥbԥri, I, 2660; øbn ԥl-Ԥsir, VII, 20

5

Ԥt-Tԥbԥri, 1,2661.

---

102

"Bismillahirrԥhmanir-rԥhim (Mԥrhԥmԥtli vԥ rԥhmdil Allah n

ad  ilԥ). Bu sԥnԥd o barԥdԥdir ki, Utbԥ ibn Farkad, Ԥmir ԥl-Möminin

Ömԥr ibn ԥl-Xԥttab n caniúini (amili), Azԥrbaycan ԥhalisinԥ, onun

dԥrԥlԥrdԥ vԥ da÷larda, ucqarlarda vԥ sԥrhԥdlԥrdԥ olan bütün xalq na

ԥmin-amanl q (aman) bԥxú edir [ԥ'ta ԥhli Azԥrbaycan], hԥm onlar n

özlԥrinԥ, hԥm dԥ onlar n ԥmlak na, din vԥ ayinlԥrinԥ; bu úԥrtlԥ ki,

onlar öz var na görԥ cizyԥ versinlԥr; uúaqlar, qad nlar, daim xԥstԥ

olanlar, habelԥ heç bir vԥsaiti olmayan (úԥxslԥr) vԥ heç bir gԥliri

olmayan zahidlԥr isԥ can vergisindԥn azad olunurlar. [Bu

ԥminamanl q] onlara, hԥm dԥ onlarla birlikdԥ yaúayanlara verilir;

onlar  da borcludurlar ki, müsԥlman qoúunundan olan müslimi (ԥrԥbi

– Z-B) bir gün bir gecԥ saxlay b yedirsinlԥr vԥ ona yol göstԥrsinlԥr.

Orduya götürülԥn adamdan hԥmin ilin vergisi al nm r, kim [ölkԥdԥ]

qal rsa, ölkԥni tԥrk etmԥyԥn adamlara verilԥn hüquqlar eynilԥ ona da

verilir. Ölkԥni tԥrk etmԥk istԥyԥnlԥr özlԥrinԥ tԥhlükԥsiz bir s ÷ nacaq

tap ncayadԥk onlara aman bԥxú edilir.

Bunu Cunadib yazm úd r, úahidlԥr isԥ Bukeyr ibn Abdullah

ԥl-Leysi vԥ Simak ibn Xaraúi ԥl-Ԥnsari olmuúlar. Hicri 18-ci il (b.e.

639-cu il)"

1 .

Bԥlazuri isԥ yaz r ki, "hicri 18-ci ildԥ Xuzeyfԥ ibn ԥl-Yԥmԥn

Azԥrbaycan  dinc yol ilԥ istila edib, Azԥrbaycan ԥhalisi ad ndan

hԥrԥkԥt edԥn Azԥrbaycan mԥrzban  ilԥ müqavilԥ ba÷lam úd r. Bu

müqavilԥyԥ görԥ mԥrzban "800 min dirhԥm vermԥyi öhdԥsinԥ

götürdü" ԥrԥblԥr isԥ öz tԥrԥfindԥn öhdԥlԥrinԥ alm úd lar ki, heç kԥsi

öldürmԥsinlԥr, ԥsir almas nlar, atԥúgԥdԥlԥri da÷ tmas nlar vԥ

Balasacan, Savalan vԥ Satrudan kürdlԥrini tԥqib etmԥsinlԥr. ùiz

ԥhalisinin öz bayramlar nda rԥqs etmԥsinԥ vԥ (keçmiúdԥ) icra

etdiklԥri hԥr iúi aç q görmԥlԥrinԥ mane olmas nlar"

2

. Bundan sonra

xԥlifԥ Ömԥr, Xuzeyfԥ ibn ԥl-Yԥmԥni vԥzifԥsindԥn götürdü vԥ Utbԥ

ibn Farkad  Azԥrbaycana caniúin tԥyin etdi.

1

Ԥt-Tԥbԥri, I, 2662. Müqavilԥnin tarixi hicri 18-ci ildir, lakin ԥt-Tԥbԥridԥ

"Hicri 22-ci il hadisԥlԥri" bölmԥsindԥ verilmiúdir. øbn ԥl-Ԥsirdԥ müqavilԥnin mԥtni

yoxdur.

2

Ԥl-Bԥlazuri, 326; ԥl-Yaqut, I, 173.

---