Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ

91

ba÷lay rd lar, belԥliklԥ dԥ bac vermԥk úԥrtilԥ úԥhԥrlԥri, úԥxsi ԥmlak

vԥ öz tԥbԥԥlԥrinin hԥyatlar n  salamat saxlay rd lar.

Daxili çԥkiúmԥlԥr vԥ müharibԥlԥrdԥn zԥiflԥmiú Sasani

imperiyas  bԥdԥvi ԥrԥb qoúunlar n n tԥzyiqi alt nda da÷ lma÷a

baúlad . Sebeos qeyd edir ki, "o zaman øran padúahl ÷  tԥnԥzzül edirdi

vԥ onun qoúunu üç yerԥ parçalanm úd "

1

.

III Yԥzdigerd  imperiyan n  paytaxt   Ktesifonu  (Mԥdaini)

mühasirԥ edԥn ԥrԥblԥrԥ qarú  Rüstԥmin komandanl ÷  ilԥ Azԥrbay-

candan 80 min nԥfԥrlik ordu göndԥrdi. "øran úah n n hakimiyyԥti

alt ndak " ölkԥlԥrin, yԥni Arran vԥ Ermԥnistan n qoúunlar  da

Rüstԥmin komandanl ÷  alt nda idi

2

. Lakin ԥrԥblԥr Rüstԥmin

qoúununu, habelԥ øran n bütün baúqa qoúunlar n  darmada÷ n etdilԥr.

Rüstԥm, ermԥnilԥrin sԥrkԥrdԥsi Muúeq Mamikonyan vԥ Sünik knyaz

Qriqori hԥlak oldular

3

.

Darmada÷ n edilԥn qoúunun qal qlar , o cümlԥdԥn knyaz

Cavanúirin komandanl ÷  ilԥ Ktesifon yax nl ÷ nda iranl lar n

tԥrԥfindԥ vuruúmalarda iútirak edԥn Arran döyüúçülԥri Azԥrbaycana

geri çԥkildilԥr. Cavanúirin qoúunlar  "Ölü sular n o tay nda"

4

ԥrԥblԥrlԥ vuruúmuú vԥ onlar n üzԥrindԥ dԥfԥlԥrlԥ qԥlԥbԥ çalm úd lar.

Bir müddԥt sonra Arran qoúun dԥstԥlԥri Cavanúirin

komandanl ÷  ilԥ øran qoúunlar  tԥrԥfindԥn yenidԥn ԥrԥblԥrԥ qarú

vuruúmaya giriúdilԥr. M.Kalankatuklu hԥmin vuruúman  belԥ tԥsvir

1

ɋɟɛɟɨɫ, ɫɬɪ. 119.

2

Ԥt-Tԥbԥri (I, sԥh. 2351) bildirir ki, Qadisiyyԥ vuruúmas nda ԥrԥblԥrin 35

min nԥfԥr, iranl lar n isԥ (I, sԥh. 2351) 80 min nԥfԥr qoúunu var idi. Lakin ԥt-Tԥbԥri

baúqa bir yerdԥ (I, sԥh. 2258) qeyd edir ki, 120 minlik øran qoúunundan, irԥlidԥ

Calnusun komandanl ÷  ilԥ 40 min nԥfԥr (I, sԥh. 2249), mԥrkԥzdԥ Rüstԥmin 60

min, arxada Birzan n komandanl ÷  ilԥ 20 min nԥfԥr var idi, Ԥl-Bԥlazuri deyir ki,

(sԥh. 255-256) bu vuruúmada ԥrԥblԥrin 9-10 min nԥfԥrlik qoúunu, iranl lardan isԥ

120 min nԥfԥrdԥn çox qoúunu var idi. Lakin iranl larda olan qoúunun say  nԥzԥrԥ

al narsa, ԥl- Bԥlazurinin gԥtirdiyi rԥqԥm hԥqiqԥtԥ uy÷un görünmür.

3

ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 138; ɋɟɛɟɨɫ, ɫɬɪ. 119; ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 255-262;

ԥt-Tԥbԥri, I, sԥh. 2322 vԥ sonralar; ԥd-Dinԥvԥri, sԥh. 125-129, 133.

4

Ԥl-Bat x gölü, yaxud øraqda Nԥcԥf.

---

92

edir: "Bir neçԥ gün sonra, meheqan ay nda, øsan n do÷uldu÷u gündԥ

1

,

onlara (ԥrԥblԥrԥ) qarú  30000 atl  vԥ 20000 piyada

2

 hücuma  keçdi.

Katúandan [Qadisiyyԥ] gԥlԥn Hacԥr o÷ullar , çoxlu atl  vԥ 20000

piyada qalxan taxm ú halda irԥliyԥ at laraq, øran ordusu ilԥ

vuruúma÷a baúlad lar. Arran Sparapeti [Cavanúir] öz igid nԥfԥrlԥri ilԥ

onlar n [ԥrԥblԥrin] cԥrgԥlԥri içԥrisinԥ hücum etdi, öz düúmԥnlԥrindԥn

ikisini yerԥ sԥrdi vԥ özü üç yerdԥn a÷ r yaraland . Düúmԥn onu quduz

bir kinlԥ çayadԥk tԥqib etdi, o isԥ hԥmlԥlԥri dԥf edԥ-edԥ çay  üzüb

keçdi"

3

.

III Yԥzdigerd Cavanúirin igidliyinԥ layiqincԥ qiymԥt verԥrԥk

"ona bayraq, uca sԥsli kԥrԥnay, iki q z l mizraq vԥ iki q z l qalxan

bԥxú etdi; bunlar  hԥmiúԥ onun qaba÷ nda apar rd lar. O [Yԥzdigerd],

Cavanúirԥ ham dan çox hörmԥt edԥrdi. Ona mirvari düzülmüú q z l

kԥmԥr, dԥstԥsi q z ldan q l nc verib, qoluna qolbaq ba÷lad  vԥ baú na

gözԥl bir tac qoydu. Ona hԥmçinin mirvari düzülmüú dizba÷  verib,

onun boynundan sapa düzülmüú çoxlu mirvari asd "

4

 vԥ i.a.

Bir müddԥt sonra, "Yԥzdigerdin sԥkkizinci ilindԥ"

5

Azԥrbaycan yax nl ÷ nda ԥrԥblԥrin iranl larla vuruúmas nda Cavanúir

"üç min nԥfԥrlԥ" ԥrԥblԥrԥ qarú  vuruúmaya ç xd  vԥ burada yenidԥn

fԥrqlԥndi. Lakin Sasanilԥrin son günlԥrinin gԥlib çatd ÷  Cavanúirԥ

1

Qadisiyyԥ vuruúmas n n nԥ ay , nԥ dԥ ili düz deyil. Müxtԥlif mԥnbԥlԥrdԥ

bu vuruúma üçün 635 vԥ 638-ci illԥr göstԥrilir, bu dövrdԥ øsan n anadan olmas  (6

yanvar) Meheqan ay na düúür. Ԥt-Tԥbԥri (I, sԥh. 2349) vԥ øbn ԥl-Ԥsir (II, sԥh. 235)

bu vuruúma üçün hicri 15 (yanvar, 637)-ci ilin ax rlar n  göstԥrirlԥr. Ԥbd ԥl-Munim

Mԥcid qeyd edir ki, Qadisiyyԥdԥ vuruúma hicri 15 (636)-ci ildԥn sonra olmuúd r.

Ԥbd ԥl-Munim Mԥcid. Ԥt-Tarix ԥs-Siyasiy li-d-davla ԥl-Ԥrԥbiyyԥ. Ԥl-Qahirԥ,

c.VIII, 1960, sԥh. 201.

2

Rusca tԥrcümԥdԥ (sԥh. 138) "On min piyada" göstԥrilir.

3

ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 139/111

4

Yenԥ orada.

5

639-640-c  illԥrdԥ. B a x: Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 301-302; ɋɟɛɟɨɫ, ɫɬɪ. 124;

"Yunan padúah  II Konstant n birinci ilindԥ (641-668-ci illԥr) vԥ øran úah

Qazkertin onuncu ilindԥ", yԥni 641-ci ildԥ.

---

93

ayd n olan kimi o, "onlarla salamatlaúd  vԥ Atrpatakan ԥyalԥtinԥ

gԥldi", oradan da öz ölkԥsinԥ qay td .

Belԥliklԥ, Cavanúir øran úah  tԥrԥfindԥ yeddi il ԥrԥblԥrlԥ

vuruúdu vԥ onun igidliyi art q ԥrԥblԥrԥ mԥlum idi. Buna görԥ dԥ

sonralar Arrana hücum edԥrkԥn ԥrԥblԥrin siyasԥti mԥhz o dövrün

digԥr hökmdarlar  aras nda Cavanúirin mövqeyi vԥ nüfuzu ilԥ

müԥyyԥn edilirdi. Bundan ԥlavԥ, ԥrԥblԥr Cavanúirlԥ üz-üzԥ gԥldikdԥ,

onun özünün Sasanilԥrdԥn uzaqlaú b onlara qarú  mübarizԥyԥ

giriúdiyini nԥzԥrԥ al rd lar.

Ԥrԥblԥrin darmada÷ n etdiyi Sasanilԥr dövlԥti daha mövcud

olmad qda, mԥ÷lub edilԥn øran qoúununun qal qlar  úimala do÷ru,

Arrana geri çԥkilmԥyԥ baúlad lar vԥ M.Kalankatuklunun dediyinԥ

görԥ, burada öz mövqelԥrini möhkԥmlԥtmԥk istԥdilԥr. Onlar geri

çԥkilԥrkԥn Arran ԥhalisini qarԥt edir vԥ zorak l q

göstԥrirdilԥr.”Düúmԥnin qabaqda gedԥn qoúun dԥstԥsi tԥlԥsԥ-tԥlԥsԥ

onun (Cavanúirin) ԥyalԥtinin son hüduduna girԥndԥ, o tԥcili surԥtdԥ

silahlan b ordunun baúç s  mԥúhur Geçmazgi (Gelani) özü úԥxsԥn

vurdu. Özü vԥ onun qoúunu ԥldԥ q l nc onlar  (iranl lar ) dԥhúԥtli

surԥtdԥ q rd . Onlar düúmԥndԥn çoxlu ԥsir, at, qat r vԥ xeyli qԥnimԥt

al b qay td lar. Da÷larda onlar bir daha toqquúdular vԥ bu gün qԥlԥbԥ

ona nԥsib oldu”

1

.

Cavanúir iranl larla uzun müharibԥ etmԥli oldu. Vuruúmalar n

gediúindԥ o, øberiya hökmdar  Atrnersex

2

 ilԥ  "sars lmaz  ittifaq"

1

ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 141/113.

2

Ehtimal, bu gürcü knyaz  Atrnersexdir ki, Cüanúerԥ görԥ, (sԥh. 97) Zibel

ilԥ birlikdԥ Tiflisin mühasirԥsini davam etdirib úԥhԥri øraklidԥn ald . Qeyd edilir ki,

o, 41-ci matavr olaraq, 619-dan 639-cu ilԥdԥk hökmranl q etmiúdir (Histoire de la

Georgie, p. 229-231). "ørakli qalan n (Tiflisin) mühasirԥsini xaqan Cibquya vԥ

Adarnasa tapú rd ; sonra Adarnas  Gürcüstan padúah  tԥyin etdi" (M.Djanaúvili.Ad

çԥkilԥn ԥsԥri, sԥh. 23-24). Atrnersexin ad  VII ԥsrin baúlan÷ c nda bir gürcü knyaz

kimi "Mԥktublar kitab "nda çԥkilir (sԥh. 133, 138, 169). Onun "Roma

imperiyas ndan üç titulu" var idi (b a x: ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 142. Müqayisԥ et:

Kürion, 165. Orada deyilir ki, "padúah úah  titulu bizansl lar n caniúin (tituluna)

oxúay r: habelԥ Atrnersexhivpata (hypatos) aid olaraq M.Brosse tԥrԥf ndԥn kԥúf

edilԥn yaz lar. B ax M.Brosset Rapports sur une voyage Archeologique dans la

Georgie, p, 48-50; Histoire de la Georgue, p. 232, n. I; N.Arinean, Kiwrion, S. 33).

---