30
olan alınma sözlər şərq qrupu dialekt və şivələrində uzunluq
keyfiyyətini itirir.**
Misallar:
ā
>
ə : b
ā
rbənd > b
ərbənd; bəqər
ā
h > bəqər
əh
d
ā
ləngəv
ā
z > d
ələngəvaz;
p
ā
yənd
ā
z> p
əyəndaz
ā
>
a: bic
ā
> bica; d
ā
məd > damad
q
ā
v > g
av; pāyənd
ā
z > pəyənd
az;
p
ā
ye > p
aya
ā
>
o: çəhārq
ā
v > çərg
ov
ī
>
i : z
ī
və > z
ivə; d
ī
r > d
ir; dəstk
ī
re > dəsk
irə
ū
>
i : p
ū
stkənde > p
iskəndə; p
ū
rkar > p
irkar
q
ā
vəng
ū
r > gavang
ir
ū
>
u : dor
ū
ğ > dur
uğ; behb
ū
d > beyb
ut
əmb
ū
r > amb
ur
ū
>
ü : sərneq
ū
n > sərnig
ün; c
ū
> c
ü
Misallardan göründüyü kimi, fars dilindəki uzun saitlər
Azərbaycan dilində uzunluq keyfiyyətini itirirlər. Lakin dialekt və
şivələrdə işlənən bəzi sözlərdə həmin saitlərin uzunluq keyfiyyətini
saxlaması müşahidə edilir. Belə sözlərin miqdarı məhduddur.
Məsələn:
ā
>
ā
:
ā
bī >
ā
bi; b
ā
zū > b
ā
zu; b
ā
həm > b
ā
həm
gir
ā
mi > gir
ā
mi
ū
>
ū
: b
ī
r
ū
n
ī
> bir
ū
ni
Fars dilindəki adi kəmiyyətli saitlər dialekt və şivələrdə işlənən
tat və talış dilindən alınma sözlərdəki saitlərlə eyni dəyişikliklərə
məruz qalır. Onlar barədə aşağıda yeri gəldikcə danışılacaq.
Tat və talış dillərindən alınma sözlərdə aşağıdakı fonematik
əvəzlənmələr müşahidə edilir.
1)
a səsi dialekt və şivələrdə
ə ilə əvəzlənir. Bu əvəzlənməyə
söz ortasında kar samitlərdən (
s, ç, x) sonra,
m, n, r sonorlarından
əvvəl təsadüf olunur: sarf > sərf; çanqori > çəngüri; xarxar > xərxər;
zardinə > zərdənə; qamijə > qəmijə.
2) İran dillərində
ə saiti dialekt və şivələrimizdə bir çox hallarda
a ilə əvəzlənir. Bu əvəzlənmə söz ortasında və sonunda sistem
halında müşahidə olunur: qağlə > qağla; daməd > damad; dancə >
danca; dəhar > dahar; eyhanə > eyhana; latə > lata; moləvon >
31
malavan; sərəvan > saravan; tamazə // tamasə > tamaza // tamasa;
xarə > xara.
Misallardan görünür ki,
ə >
a əvəzlənməsi saitlər ahənginin
nəticəsi olaraq meydana çıxır. Həmin əvəzlənməyə digər türk
dillərində işlənən İran mənşəli alınma sözlərdə də rast gəlinir
95
.
3) İran mənşəli sözlərdə
e dialekt və şivələrdə
a, ə, i, ö, u səsləri
ilə əvəzlənir.
a)
e >
a : Bu əvəzlənməyə əsasən söz sonunda rast gəlmək olur
ki, bu da saitlər ahənginin nəticəsidir, məsələn, balaxan
e >
balaxan
a, çarpar
e > çarpar
a, paç
ebənd > paç
abənd.
b)
e >
ə : Bu əvəzlənmə əsasən fars sözlərində söz sonunda
müşahidə edilir. Məsələn, dobar
e > dübar
ə, dəstgir
e > dəsgir
ə,
cərid
e > cəlid
ə, pərənd
e > pərənd
ə, setiz
e > sitiz
ə.
c)
e >
i : Bu səs əvəzlənməsinə çox az miqdarda sözün
tərkibində rast gəlinir: sərn
equn > sərn
igün, s
etize > s
itizə,
t
eləkeşniş > t
iləkeşniş.
ç)
e >
ö : Bir sözdə təsadüf edilib: bırg
ez > bürgöz.
d)
e >
u : Təkcə xor
eş > xur
uş sözündə müşahidə edilib.
e >
u
əvəzlənməsinə başqa türk dillərində
də həmin sözdə rast gəlinir
96
.
4) Talış dilindən alınma sözlərdə
ı səsi dialekt və şivələrdə
i, ü
ilə əvəzlənir.
a)
ı >
i : b
ınəкə > b
inəkə, b
ılanq > b
iləng, q
ırd > k
irt, l
ınqə >
l
ingə, m
ıj > m
ic, s
ıv > s
iv və s.
b)
ı >
ü : b
ırqez > b
ürgöz, к
ır
ıj > k
ür
ünc.
5) İran dillərindən alınma sözlərdə
o səsi sərq qrupu dialekt və
şivələrində
a, u, ə, ü səsləri ilə əvəzlənir.
a)
o >
a : Bu əvəzlənmə talış və tat dillərindən alınma sözlər
üçün ən xarakterik hadisələrdən biridir: b
ofə > b
afa, qələv
on >
qələv
an, m
oləv
on > m
alav
an, ənc
omə > ənc
amə, l
os > l
as,
ç
om
oxudun > c
am
axudan, dəh
or > dah
ar, qər
op > gər
af və s.
b)
o >
u əsasən sözlərin birinci hecasında baş verir. Məsələn,
x
oreş > x
uruş, q
ora > q
ura, d
oruğ > d
uruğ.
95
Джафаров Дж. Персидские слова в современном туркменском литератур-
ном языке. АКД, Ашхабад, 1971, стр.11; Насыров Х. Таджикско-персидские
заимствования в уйгурском языке. АКД, Ташкент, 1972, стр.30,31
96
Джафаров Дж. Персидские слова в современном туркменском литератур-
ном языке. АКД, Ашхабад, 1971, стр.11