Азярбайъан елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ā > ā : ā bī > ā bi; b ā zū > b ā zu; b ā həm > b ā
30 olan alınma sözlər şərq qrupu dialekt və şivələrində uzunluq keyfiyyətini itirir.** Misallar: ā > ə : b ā rbənd > bərbənd; bəqər ā h > bəqərəh d ā ləngəv ā z > dələngəvaz; p ā yənd ā z> pəyəndaz ā >a: bic ā > bica; d ā məd > damad q ā v > gav; pāyənd ā z > pəyəndaz; p ā ye > paya ā >o: çəhārq ā v > çərgov ī >i : z ī və > zivə; d ī r > dir; dəstk ī re > dəskirə ū >i : p ū stkənde > piskəndə; p ū rkar > pirkar q ā vəng ū r > gavangir ū >u : dor ū ğ > duruğ; behb ū d > beybut əmb ū r > ambur ū >ü : sərneq ū n > sərnigün; c ū > cü Misallardan göründüyü kimi, fars dilindəki uzun saitlər Azərbaycan dilində uzunluq keyfiyyətini itirirlər. Lakin dialekt və şivələrdə işlənən bəzi sözlərdə həmin saitlərin uzunluq keyfiyyətini saxlaması müşahidə edilir. Belə sözlərin miqdarı məhduddur. Məsələn: ā > ā : ā bī > ā bi; b ā zū > b ā zu; b ā həm > b ā həm gir ā mi > gir ā mi ū > ū : b ī r ū n ī > bir ū ni Fars dilindəki adi kəmiyyətli saitlər dialekt və şivələrdə işlənən tat və talış dilindən alınma sözlərdəki saitlərlə eyni dəyişikliklərə məruz qalır. Onlar barədə aşağıda yeri gəldikcə danışılacaq. Tat və talış dillərindən alınma sözlərdə aşağıdakı fonematik əvəzlənmələr müşahidə edilir. 1) a səsi dialekt və şivələrdə ə ilə əvəzlənir. Bu əvəzlənməyə söz ortasında kar samitlərdən (s, ç, x) sonra, m, n, r sonorlarından əvvəl təsadüf olunur: sarf > sərf; çanqori > çəngüri; xarxar > xərxər; zardinə > zərdənə; qamijə > qəmijə. 2) İran dillərində ə saiti dialekt və şivələrimizdə bir çox hallarda a ilə əvəzlənir. Bu əvəzlənmə söz ortasında və sonunda sistem halında müşahidə olunur: qağlə > qağla; daməd > damad; dancə > danca; dəhar > dahar; eyhanə > eyhana; latə > lata; moləvon > 31 malavan; sərəvan > saravan; tamazə // tamasə > tamaza // tamasa; xarə > xara. Misallardan görünür ki, ə > a əvəzlənməsi saitlər ahənginin nəticəsi olaraq meydana çıxır. Həmin əvəzlənməyə digər türk dillərində işlənən İran mənşəli alınma sözlərdə də rast gəlinir 95 . 3) İran mənşəli sözlərdə e dialekt və şivələrdə a, ə, i, ö, u səsləri ilə əvəzlənir. a) e > a : Bu əvəzlənməyə əsasən söz sonunda rast gəlmək olur ki, bu da saitlər ahənginin nəticəsidir, məsələn, balaxane > balaxana, çarpare > çarpara, paçebənd > paçabənd. b) e > ə : Bu əvəzlənmə əsasən fars sözlərində söz sonunda müşahidə edilir. Məsələn, dobare > dübarə, dəstgire > dəsgirə, cəride > cəlidə, pərənde > pərəndə, setize > sitizə. c) e > i : Bu səs əvəzlənməsinə çox az miqdarda sözün tərkibində rast gəlinir: sərnequn > sərnigün, setize > sitizə, teləkeşniş > tiləkeşniş. ç) e > ö : Bir sözdə təsadüf edilib: bırgez > bürgöz. d) e > u : Təkcə xoreş > xuruş sözündə müşahidə edilib. e > u əvəzlənməsinə başqa türk dillərində də həmin sözdə rast gəlinir 96 . 4) Talış dilindən alınma sözlərdə ı səsi dialekt və şivələrdə i, ü ilə əvəzlənir. a) ı > i : bınəкə > binəkə, bılanq > biləng, qırd > kirt, lınqə > lingə, mıj > mic, sıv > siv və s. b) ı > ü : bırqez > bürgöz, кırıj > kürünc. 5) İran dillərindən alınma sözlərdə o səsi sərq qrupu dialekt və şivələrində a, u, ə, ü səsləri ilə əvəzlənir. a) o > a : Bu əvəzlənmə talış və tat dillərindən alınma sözlər üçün ən xarakterik hadisələrdən biridir: bofə > bafa, qələvon > qələvan, moləvon > malavan, əncomə > əncamə, los > las, çomoxudun > camaxudan, dəhor > dahar, qərop > gəraf və s. b) o > u əsasən sözlərin birinci hecasında baş verir. Məsələn, xoreş > xuruş, qora > qura, doruğ > duruğ. 95 Джафаров Дж. Персидские слова в современном туркменском литератур- ном языке. АКД, Ашхабад, 1971, стр.11; Насыров Х. Таджикско-персидские заимствования в уйгурском языке. АКД, Ташкент, 1972, стр.30,31 96 Джафаров Дж. Персидские слова в современном туркменском литератур- ном языке. АКД, Ашхабад, 1971, стр.11 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|