39
Domə, dəsgirə, zərdi, mürgənə, noxarış və s. sözlər İran
dillərində morfoloji struktur baxımından düzəltmə və mürəkkəb
isimlərdir. Lakin belə sözləri Azərbaycan dilində düzəltmə və ya
mürəkkəb isimlər kimi qəbul etmək olmur. Belə ki, həmin sözləri
tərkib hissələrinə ayırdıqda mənası olmayan səslər yığını təsiri
bağışlayır. Elə sözlər də vardır ki, tərkib hissələrindən biri
Azərbaycan dilində müstəqil işlənir, digəri isə işlənmir. Belə halda
yenə həmin sözlərin ayrılıqda işlənməyən hissəsini morfoloji
struktur baxımında müstəqil qəbul etmək olmur; məsələn:
vurmabi-
zən «qarışıqlıq, hay-küy»,
sərxeyir «məclisi idarə edən şəxs» və s.
Bu xüsusiyyətləri nəzərə alaraq Azərbaycan dilinin şərq qrupu
dialekt və şivələrində işlənən alınma isimləri morfoloji strukturuna
görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
2.2.1.1. Sadə isimlər
İran dillərindəki strukturu baxımından belə isimlər Azərbaycan
dilində aşağıdakı qruplara ayrılır:
I. Azərbaycan və İran dillərində sadə quruluşa malik isimlər;
məsələn:
adına // adna «cümə axşamı, cümə» (Br., Y., Ln., Sal.),
ambur «kəlbətin» (B.),
beybut «xəncərə oxşar iri kəsici alət» (B.,
Q.),
vel «ayıdöşəyi» (A., Ln., Lk., M.),
vəzəx «qurbağa» (Ln., M.),
zivə
// züvə «paltar sərilən ip» (B., Ln.),
mədd «meyvə şirəsi» (A., Lk., Ln.),
siv «künc» (M.),
sos «çil, yazqabağı üzdə əmələ gələn ləkə» (A., Ln.,
M.),
xuruş «acıq, qəzəb» (Ab., B., Q., Y.),
çin «oraq» (Q., Ln., Y.),
tığ
«balığın tikanı» (B., Y., ln.),
çəp «avar» (Ln., Sal.),
car // şor
«sığırçın» (Ab., Ln., M.),
şıp «səbət» (A., Ln.) və s.
II. İran dillərində düzəltmə isimlər Azərbaycan dilində sadə
isimlər
hesab edilir; məsələn:
biruni «bayır imarət» (B.) – birun «xaric, çöl»,
-i sözdüzəldici
şəkilçi;
zərdi «sarılıq» (B., Q., Ln.) – zərd «sarı»,
-i sözdüzəldici şəkilçi;
isbirə «xəstəlik adı» (Ab., Q., C.) – isbi «ağ»,
-r- bitişdirici
ünsür,
-ə sözdüzəldici şəkilçi;
güşə//guşə «çarıqbağı keçirilən yer» (Г.) – güş//guş «qulaq»,
-ə
sözdüzəldici şəkilçi;
gərdə//gərde «saman xırdası» (Ab., Q.) – gərd «toz»,
-ə şəkilçi;
40
qandımə «itdirsəyi» (Ln.) – qandım «buğda»
-ə şəkilçi və s.
İran dillərində düzəltmə olan bu isimlərin çoxunun nə kökü, nə
də şəkilçisi Azərbaycan dilində müstəqil işlənmir, bəzilərinin kökü
ayrılıqda işlənsə də, şəkilçi sözyaradıcılığında iştirak etmir. Bu
səbəbdən onlar Azərbaycan dilində sadə isimlər hesab olunur.
III. İran dillərində mürəkkəb isimlər Azərbaycan dilində sadə
isimlər hesab olunur. Aşağıdakı isimlərin İran dillərində morfoloji
strukturuna nəzər salaq:
belləgilə «palıd ağacının qozası, toxumu» (Ln., M.) – bəlel
«palıd»,
-ə sifət
düzəldən şəkilçi, gilə < qılə «qoza»;
bərbənd «yorğan-döşək yığılan parça» (B.) – bər < bar «yük»,
bənd < bästən felinin kökü;
balbır «suya batmamaqdan ötrü tora bağlanan taxtalar» (S.) –
bal «qanad», bır < pər;
bürgez // bürgöz «tikandan düzəldilən süpürgə» (Sal.) – bür <
bır «tikan», göz < qezı «süpürgə»;
qəmijə «səpki (istidən)» (Ln.) – qəm < qam «isti»,
-i- bitişdirici
ünsür, jə «je» (vurmaq) felinin
keçmiş zaman feli sifəti;
gərməgiyo «qurda qarşı suyu içilən ot» (Q.) – gərm < kərm
«qurd»
-ə- bitişdirici ünsür, giyo «ot»;
səngisitarə «ulduz daşı» (Lk.) – səng «daş»,
-i- izafət şəkilçisi,
sitarə «ulduz» və s.
İran dillərində bu isimlərin mürəkkəb quruluşa malik olması
aydın görünür. Lakin Azərbaycan dili stixiyası onları həmin
formada qəbul edə bilmir, çünki onların komponentləri Azərbaycan
dilində müstəqil işlənmir. Bu səbəbdən həmin sözlər Azərbaycan
dilində sadə isimlər hesab edilir.
2.2.1.2. Düzəltmə isimlər
Dialekt və şivələrdə İran mənşəli alınma sözlərdən yaranan
düzəltmə isimləri aşağıdakı şəkildə nəzərdən keçirək.
I. KÖK
İran
+ ŞƏKILÇI
İran
Bəllidir ki, İran dillərindən şəkilçilər Azərbaycan dilinə birbaşa
deyil, ancaq qoşulduğu sözün tərkibində keçmişdir. Alınma sözlərin