32
c)
o >
ö əvəzlənməsi dilarxası
к-nın dialekt və şivələrdə
dilortası
k samitinə keçməsi ilə baş verir: loк > l
ök, l
oкü > l
ökü,
к
osara > k
ösərə.
ç)
o >
ü əvəzlənməsi əsasən sözlərin birinci və ikinci hecasında
müşahidə edilir. Məsələn, d
obare > d
übarə, çanq
ori > çəng
üri,
bəds
oluк > bəds
ülük.
6) Talış dilindən alınma sözlərdə
ü səsi dialekt və şivələrdə
i,
ü
səsləri ilə əvəzlənir.
a) ü
>
i : p
ülə > p
ilə, l
üləpər > l
iləpər.
b) ü >
u : qod
üş > qod
uş, h
üşə > h
uşə, h
ül
ü > h
ul
u.
7) Tat dilindən alınma sözlərdəki
o
-u
diftonqu dialekt və
şivələrdə ya
ov səs birləşməsi ilə özünü göstərir, ya da diftonqun
ikinci elementinin düşməsi ilə sait uzanması baş verir: t
o
-u
> t
ov, g
o
-
u
dan > g
ōdan, t
o
-u
keş > t
ōkeş.
2.1.1.2. Samitlər sistemində
Azərbaycan və İran dillərinin konsonantizmini müqayisə
edərkən (2-ci cədvələ bax) onların arasında çox böyük fərq olmadığı
aşkar olunur. Fars dilindəki boğaz [‗] samiti istisna olmaqla bütün
digər samitlərin Azərbaycan dilində fizioloji-akustik qarşılığı
vardır
97
. Tat dilindəki boğaz «ayn» və emfatik «h» səsləri onu
müasir İran dillərinin çoxundan fərqləndirir. Talış dilində dilortası
k
və
g səsləri yoxdur.
Fars dilindən Azərbaycan dilinə keçmiş sözlərdəki samit səs
əvəzlənmələri barədə prof. A.Axundov bəhs etdiyinə görə
98
, biz
dialekt və şivələrdə işlənən tat və talış sözlərindəki samit
əvəzlənmələrinə diqqət yetirəcəyik.
1. İran dillərindən alınma sözlərdə
q səsi dialekt və şivələ-
rimizdə
g ilə əvəzlənir. Bu əvəzlənmə söz əvvəlində və ortasında ön
sıra sait səslərindən əvvəl və
n sonorundan sonra müşahidə edilir:
qırd >
gird,
qodüş >
gödüş,
qəzənə >
gəzənə,
qiv >
giv, dən
qənə >
dən
gənə, zın
q > zin
g, çan
qori > çən
güri.
97
Axundov A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı, 1984, s.191
98
Yenə orada, s.191-192
33
2. İran dillərindən alınma sözlərdə
j səsi dialekt və şivələrimizdə
bütün vəziyyətlərdə bir qayda olaraq
c ilə əvəzlənir, məsələn:
jiə >
ciyə,
jo
ju >
cə
cu, və
jələ > və
cələ, qə
jələ > qə
cələ, hə
jin > hə
cin,
mi
jə > mi
cə, ti
j > ti
c.
3. İran dillərindən alınma sözlərdə dilarxası
к dlialekt və
şivələrdə bəzən dilortası
k ilə əvəzlənir. Bu
hal əsasən söz əvvəlində
müşahidə olunur. Məsələn:
кəjələ >
kəcələ,
кunə >
kunə,
кərənay >
kərənay,
кəşivan >
kəşivan//
kəşəbin,
кəmən >
kəmən,
кındə >
kündə.
Azərbaycan və İran dillərinin fonetik sistemləri ilə bağlı alınma
sözlərdə baş verən fonematik əvəzlənmələr topladığımız
materiallara əsasən göstərilən hallardan ibarətdir.
2.1.2. Kombinator əvəzlənmələr
İndi isə Azərbaycan dilinin və onun şərq qrupu dialekt və
şivələrinin xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olaraq alınma sözlərdə baş
verən dəyişiklikləri nəzərdən keçirək.
Şərq qrupu dialekt və şivələrində işlənən İran mənşəli alınma
sözlərdə yuxarıda qeyd edilən fonematik əvəzlənmələrdən başqa bir
sıra kombinator səciyyəli dəyişikliklər baş verir. Bu dəyişikliklər
Azərbaycan dilinin və onun şərq qrupu dialekt və şivələrinin
xüsusiyyətlərini əks etdirir. Aşağıda haqqında danışılacaq
dəyişmələr alınma sözlərin şərq qrupu dialekt və şivələrində
mənimsənilməsini daha aşkar göstərir. Həmin dəyişmələri aşağıdakı
qaydada nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur.
2.1.2.1. Söz əvvəlində baĢ verən kombinator dəyiĢmələr
Sözlərin əvvəlində baş verən kombinator dəyişmələr həm sait,
həm də samit səsləri əhatə edir.
1. Söz əvvəlində saitlərlə bağlı baş verən kombinator
dəyişmələrdən biri alınma sözlərə əlavə saitin artırılması – proteza
hadisəsidir. Proteza hadisəsi iki halda baş verir.
a) Azərbaycan dilində (eləcə də digər türk dillərində) söz
əvvəlində qoşa kar samitin işlənməsi tələffüz üçün çətinlik
34
törətdiyinə görə əlavə sait artırılır. Məsələn:
istil//isdil, «ölçü qabı,
ölçü vahidi» (J., Ln),
üstel // ustel, «yabanı bitki adı» (M.) və s.
b) Azərbaycan dilində (eləcə də digər türk dillərində)
r ilə
başlanan sözlərin önünə protetik sait əlavə edilir. Məsələn:
irəd,
«ləpir, iz» (J.), irəşənə «rişə, kök» (Q.),
iriz, «cığır, iz, ləpir»,
irik
«saxsı ovuntusu» (Q.) və s.
2. Söz əvvəlinə samit artırılması. Şərq qrupu dialekt və
şivələrində alınma sözlərə aşağıdakı samitlərin artırılması müşahidə
olunur:
h səsinin artırılması: Alınma sözlərə
h səsinin artırılması
a,
ə
saitlərindən əvvəl özünü göstərir; məsələn,
hərə «böyük əl mişarı»
(Ln.),
hərəxana «taxta çəkilən yer» (C.),
həvəndə //
həvəndənə
«xışda istifadə edilən gön qayış», hanqıl «tor toxunan hana» (Ln.)
və s.
l səsinin artırılması: Bu hadisə bir sözdə müşahidə edilmişdir:
abgərdən >
ləbgərdən (Ş.).
3. Söz əvvəlində samitlərin yerdəyişməsi – metateza hadisəsinə
alınma sözlərdə iki halda rast gəlinmişdir:
a) yanaşı
samitlərin yerdəyişməsi
rübənd > ürbənd, rısa > irsə//ırsa (Q.).
b) yanaşı olmayan samitlərin yerdəyişməsi
mindar//mindər < nimdar «döşəkcə» (Q., Ln.) lamça < nalça
«döşəkcə» (J.) mintənə < nimtənə «qadın geyimi» (B.) və s.
2.1.2.2. Söz ortasında baĢ verən kombinator dəyiĢmələr
Söz əvvəlində olduğu kimi, söz ortasında baş verən kombinator
dəyişmələr
həm saitləri, həm də samitləri əhatə edir.
1) Saitlərlə bağlı kombinator dəyişmələrdən biri epentezadır.
Azərbaycan dilində (o cümlədən başqa türk dillərində) söz ortasında
epentetik saitin artırılmasına səbəb mahiyyət etibarı ilə samitlərin
yanaşı işlənməsi zamanı ortaya çıxan tələffüz çətinliyidir. Epentetik
sait həmin tələffüz çətinliyini aradan qaldırır. Epentetik saitin
işlənməsinə söz vurğusu da müəyyən təsir göstərir:
məzərə >
məzrə
(<
mərz) «sərhəd, nişan» (Q.);
süxura <
suкra //
soкrə «badya, çini
qab» (Ln., Q.),
isbirə <
sibrə «bitki xəstəliyi» (Ab.);
xışım < xışm
«hirs, qəzəb; sürət» (Ln.).