Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
21 Kaxetiya çarı II İraklinin həyat və fəaliyyətindən bəhs edilsə də, burada İrəvan xanlığının siyasi tarixinə dair hadisələr də öz əksini tapmışdı. Lakin əsərin müsbət cəhəti müəllifin İrəvan xanlığını Azərbaycan xanlığı kimi qəbul etməsidir. Q.Q.Payçadze «Georgievski traktatı» əsərində də (226) İrəvan xanlığı ilə bağlı bəzi məqamlara toxunmuşdur. Əsərdə 1783-cü ildə Rusiya ilə Kartli-Kaxetiya arasında bağlanmış müqavilədən bəhs edilir. Lakin burada İrəvan xanlığının Kartli-Kaxetiya çarlığı ilə münasibətlərinə də müəyyən qədər yer verilmişdi. Monoqrafiyada maraqlı məqam müəllifin İrəvan xanlığına ziddiyyətli münasibətidir. Q.Payçadze İrəvanın müstəqil xanlıq kimi XVII yüzilliyin əvvəllərində Ermənstanda yarandığını göstərmişdi. O, yazır ki, İrəvan xanlığı 1604-cü ildə I şah Abbas tərəfindən Şərqi Ermənistan ərazisində yaranmışdı. Digər tərəfdən müəllif İrəvan xanlığını erməni dövləti olmadığını göstərmişdi. Gürcü tarixçisi fikirini belə izah edir: « Beləliklə, İrəvan xanlığı dövlət idarəçiliyi aparatına görə erməni dövləti deyildir» (226,57). Müəllifin gəldiyi bu nəticə mövzumuz üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan soet tarixşünaslığında isə vəziyyət bir qədər fərqlənir. 1920-30-cu illərdə xalqımıza qarşı repressiyanın güclənməsi, inzibati amirlik sisteminin tarixşünaslığa sirayət etməsi tariximizin həqiqi tədqiqinə mane olmuşdu. Tədqiqatçılarımız millətçi damğasından ehtiyat edərək tariximizin bir çox problemlərində, əsasən də ərazi məsələsində susmuşdular. Məhz bu baxımdan İrəvan xanlığının tarixinə biganə yanaşılmış və bir növ Azərbaycanın bu qədim torpaqları ermənilərə « güzəşt» edilmişdi. Lakin buna baxmayaraq, Azərbaycan sovet tarixşünaslığında digər Azərbaycan xanlıqları ilə bağlı əsərlər yazılmışdı. Azərbaycan xanlıqları ilə bağlı məsələlər 1958 və 1961-ci illərdə nəşr edilmiş Azərbaycan tarixinin birinci və ikinci cildlərində öz əksini tapmışdı (18; 19). Bu ümumiləşmiş əsərlərdə Azərbaycan xanlıqlarının yaranmasının şərtləri, ictimai-iqtisadi və siyasi quruluşu, Rusiya tərəfindən işğalından bəhs edilir. Məhz burada qoyulan məsələləri İrəvan xanlığının tarixinə də şamil etmək olar. XVIII yüzilliyin Azərbaycan tarixinin görkəmli tədqiqatçıları H.V.Abdullayevin və F.M.Əliyevin əsərlərində (58; 59; 27) biləvasitə İrəvan xanlığının tarixinə toxunulmasa da, burada xanlıqların ümumi sosial- iqtisadi və siyasi quruluşu, inzibati ərazi bölgüsü, torpaq mülkiyyəti form aları, vergi və mükəlləfiyyətlər, əhalinin sosial tərkibi, şəhər və kənd həyatı və s. məsələlərə geniş yer verilmişdir. Bu məsələlər mövzumuzun tədqiqində mühüm yeri tutur. 22 Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının görkəmli tədqiqatçısı H.Ə.Dəlilinin əsərlərində (24; 25) isə İrəvan xanlığı tarixinin bəzi məsələləri öz əksini tapmışdır. Müəllif əsərlərində Cənubi Azərbaycan xanlıqarının siyasi, sosial-iqtisadi, idarəçilik va digər məsələlərdən bəhs etməklə yanaşı İrəvan xanlığının Urmiya və Xoy xanlıqları ilə siyasi münasibətlərinə qısa da olsa toxunmuşdur. Lakin müəllif bu xanlığa Azərbaycanda deyil, Ermənistanda yaranan dövlət kimi yanaşır. Mövzumuzla bağlı əsərlərin dördüncü qrupuna XX yüzilliyin 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra yazılan əsrlər daxildir. Bildiyimiz kimi, sovet dövründə xalqımıza ögey münasibət olduğuna görə, onun tarixini saxtalaşdırmağa səy göstərilmişdi. Belə ögey münasibət Azərbaycan xanlıqlarının siyasi tarixindən də yan keçməmiş və obyektiv səbəblərdən vətən tarixşünaslığında İrəvan xanlığının tarixinə toxunulmamışdı. Lakin müstəqillik əldə edildikdən sonra xalqımız öz tarixinə sahib çıxmış və tədqiqatçılarımız bu sahədə uğur qazanmışlar. Məhz bu səbəbdən, sovet dövründə zor gücünə Azərbaycan xanlıqlarının tarixindən ayrı öyrənilən İrəvan xanlığının tarixinə dair əsərlər yazılmağa başlandı. Müstəqillik dövründə İrəvan xanlığının bilavasitə tarixə həsr edilmiş ilk cəhd kimi Azərbaycan xanlıqlar dövrünün görkəmli tədqiqatçılarından biri F. Əliyevin U.Həsənovla birlikdə yazdıqları «İrəvan xanlığı» əsərini (30) hesab etmək olar. Bu əsər sonralar İrəvan xanlığı tarixi haqqında yazılacaq əsərlər üçün bir örnəkdir. Əsərdə İrəvan xanlığının siyasi, ictimai-iqtisadi vəziyyəti, inzibati-ərazi bölgüsü, torpaq mülkiyyəti formaları, vergi və mükəlləfiyyətlər kimi məsələlər öz əksini tapmışdı. Lakin ilk cəhd olduğu üçün arxiv materiallarının azlığından monoqrafiyada çatışmayan məsələlər az deyil. Əsərdə İrəvan xanlığı ilə Kartli-Kaxetiya, Rusiya, İran, Osmanlı döləti ilə siyasi münasibətlərdə bir çox məsələlər diqqtdən kənarda qalmış, hadisələrə qısa toxunulmuş, hakimiyyətdə olan İrəvan xanlarının hamısı haqqında məlumat verilməmişdi. Bu qrupa daxil olan əsərlərdən biri də «Naxçıvan xanlığı» monoqrafiyasıdır (29). F.Əliyevin və M.Əliyevin birlikdə yazdıqları bu əsərdə Naxçıvan xanlığının tarixinə toxunulsa da, burada İrəvan xanlığının Naxçıvan, Qarabağ, Xoy xanlıqları ilə siyasi münasibətləri, Ağa Məhəmmd şah Qacarın yürüşləri dövründə Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının siyasi durumu kimi məsələlərə toxunulmuşdu. M.Süleymanovun əsəri isə İrəvan xanlığının Rusiyaya birləşdirilməsi tarixindən bəhs edir (51). Əsərdə İrəvan xanlığının siyasi tarixi, onun Rusiya, İran, Kartli-Kaxetiya, Osmanlı dövlətləri ilə münasibətləri, dövlət Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|