Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
317 ara şdırılması göstərir ki, şahın hakimiyyətinin son illərində müxtəlif bölgələrdə, o cümlədən İrəvanda əhali üsyan qaldırmışdı. İrəvanlılar ilk əvvəl şahın təyin etdiyi hakimi İrəvandan qovmuş, hətta əmisi oğlu Əmiraslan xanın başçılığı ilə göndərilmiş qoşunu məğlub edə bilmişdilər. Lakin tezliklə əlavə kömək alan Əmiraslan xan üsyanı yatıraraq hakimi ye- nidən öz yerinə bərpa etmişdi. 1747-ci ildə Nadir şah süi-qəsd nəticəsində öldürüldükdən sonra yaratdığı imperiya dağıldı. Mərkəzdə taxt-tac uğrunda mübarizə getdiyindən əhali üsyan edərək şahın təyin etdiyi hakimləri qovmuş və yerlərdə ha- kimiyyəti ələ keçirmişdilər. Beləliklə, Azərbaycanda 20-ə yaxın xanlıq yaranmışdı. Onlardan biri də İrəvan xanlığı idi. İrəvan xanlığı Azərbaycanın qərb ucqarlarında yaranmışdı. Bu xanlıq şimaldan və şimali şərqdən Kartli-Kaxetiya çarlığı, Qazax, Şəmşəddil sul- tanlıqları və Gəncə xanlığı ilə, cənubdan və cənub şərqdən Xoy və Naxçıvan xanlıqları ilə, şərqdən Qarabağ xanlığı, qərbdən isə Osmanlı imperiyası ilə həmsərhəd idi. İrəvan xanlığının sərhədləri siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq dəyişikliyə uğramışdı. Belə ki, İrəvan xanlığına məxsus müxtəlif ərazilər Kartli-Kaxetiya çarlığı və Qarabağ xanlığı tərəfindən qopardılmışdı. Bu ərazilərlə birlikdə İrəvan xanlığının ümumi sahəsi 114.444 kv.verstə bərabər olmuşdu. Hətta uzun illər Maku xanlığı da onun tərkibinə daxil olmuşdu. İrəvan xanlığının iqtisadi həyatında kənd təsərrüfatı mühüm rol oynay ırdı. Kənd təsərrüfatında əsas yeri əkinçilik, bağçılıq, bostançılıq və maldar lıq tuturdu. Əlverişli iqlim şəraiti, bol məhsuldar torpaqların olması İrəvan xanlığında kənd təsərrüfatının inkişafına təkan vermişdi. Xanlıqda meyvəçilik və üzümçülük xüsusilə güclü inkişaf etmişdi. Burada müxtəlif meyvə növləri, bostan bitkiləri yetişdirilirdi. Torpağın şumlanmasında kotan və xışdan istifadə olunurdu. Məhsul isə oraqla biçilirdi. Xanlıqda bol sulu çayların olması süni suvarmanın ink- işafına şərait yaradırdı. Dağlıq ərazilərdə isə torpaqların dəmyə üsuluna üs- tünlük verilirdi. İrəvan xanlığı maldarlığın inkişafı üçün geniş otlaq sahələrinə malik idi. Qırxbulaq, Göyçə, Abaran, Dərəçiçək, Gərnibasar, Vedibasar, Talın, Sürməli və Dərəkənd-Parçenis mahallarında əlverişli otlaq sahələri var idi. İrəvan xanlığında elatlar əsasən köçmə və köçəri maldarlıqla məşğul olurdu. Köçmə maldarlığı ilə Azəri türkləri, köçəri maldarlıla isə kürdlər məşğul olurdu. Maldarlıqda qoyunçuluq daha çox inkişaf etmişdi. Bundan əlavə əhali iribuynuzlu mal-qara, at, eşşək, qatır, dəvə də saxlayırdı. İrəvan xanlığında torpaq üzərində müxtəlif mülkiyyət formaları movcud idi. Torpaq sahibliyinin 6 forması vardı: 1.xalisə; 2.divani; 3.mülk; 318 4.tiyul; 5. vəqf; 6.icma torpaqları. Mənbələrdə hər bir torpaq mülkiyyətinin xüsusiyyətləri və onlar arasında olan fərqlər ətraflı təsvir edilmişdi. Digər xanlıqlarda olduğu kimi İrəvan xanlığında da «xalisə» ilə «divani» tor paqları arasında olan fərq aradan qaldırılmış, xan torpaqları adlandırılmışdı. Araşdırmadan məlum olmuşdur ki, xanlığın əhalisi sosial tərkibinə görə, üç əsas qrupa bölünmüşdü: İmtiyazlı ali təbəqə, din xadimləri və ver- giverənlər. Birinci təbəqəyə xanlar, bəylər, sultanlar, ağalar, elbəylər, məli- klər, kəndxudalar və s. daxil idi. Onların arasında bəylər çoxsaylı olması ilə seçilirdi. Bəylər özü üç qrupa bölünürdü. Birinci qrupa irsi bəylər daxil idi. Onların sələfləri bu titulu Səfəvi şahlarından almışdı. İkinci qrupa İrəvan xanlarının xüsusi fərmanı ilə təltif olunan bəylər aid idi. Bunlar da irsi xa- rakter daşıyırdı. Sonuncusu isə hər hansı vəzifəyə görə, bu adı daşıyan bəylər aid idi. Bu bəylik müvəqqəti xarakter daşıyırdı. İrəvan xanlığında din xadimləri xüsusi təbəqə təşkil edirdi. Digər Azərbaycan xanlıqlarından fərqli olaraq İrəvanda hakim din sayılan islama qulluq edənlərlə bərabər, xristian din xadimləri də vardı. Müsəlman din xadimləri üç qrupa bölünmüşdü: 1.Ali ruhanilər; 2. Şəriət məhkəmələrində mülki və cinayət işlərinə baxanlar; 3.Maarifçilik işində çalışanlar. Bi- rincilərə şeyx-ül-islam, axundlar, əfəndilər, mirzələr, seyidlər, ağamirlər mollar, ikincilərə qazilər, üçüncülərə isə müdərrislər daxil idi. Xristianlar isə rahibliyə və «ağruhaniliyə» bölünürdü. Bunların başında katolikos, «ağ ruhanilər»ə isə arxiyepiskop, yepiskop və vardapet daxil idi. Vergiverənlərə isə kəndlilər daxil idi. Kəndlilər bəhrəkərlərə (rəiy- yətlərə), yarıkərlərə, rəncbərlərə və elatlara bölünürdü. İrəvan xanlığında rəiyyətlər adlanan kəndlilərin öz təsərrüfatı və pay torpağı vardı. Yarıkərlər əsasən qaçqın və tüfeyli həyat sürən adamların hesabına yaranırdı. Xan belə şəxsləri ilk əvvəl torpaqla, əmək aləti və toxumla təmin edirdi. Məhsul yetişdikdən sonra isə əvəzində onun yarısı xana çatırdı. Rəncbərlərin isə vəziyyəti daha ağır idi. Onların nə öz təsərrüfatı, nə əmək aləti vardı. Onlar icarə götürdükləri torpaqlarda çalışır və əvəzində məhsulun 2/3 hissəsini sahibkara ödəyirdi. Elatlar isə köçəri və köçmə maldarlıqla məşğul olan tay- faların aşağı təbəqəsi idi. Xanlığın qoşununun əsas qeyri-nizami hissəsini təşkil etdiyindən onlardan az vergi alınırdı. İrəvan xanlığında maaflar deyilən xüsusi təbəqə də mövcud olmuşdu. Bu təbəqə imtiazlılarla vergiverənlər arasında orta vəziyyəti tuturdu. Onlar hər cür vergidən azad idi. Əvəzində hərbi mükəlləfiyyəti yerinə yetirirdilər. İrəvan xanlığının əhalisi xəzinənin və sahibkarların xeyrinə müxtəlif adda vergilər ödəyir və mükəlləfiyyətlər yerinə yetirirdilər. Vergilər həm Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|