Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NƏTİCƏ
314 nəfərdən ibarət olmuşdu (415,705). Ümumi sayı əks etdirən bu siyahıda keçmiş İrəvan xanlığı ərazisində nə qədər tacir və sənətkarların olmasını təyin etmək çətindir. İrəvan xanlığının silki quruluşunda maafları xüsusi qeyd etmək lazımdır. Maaf sözü hər cür vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad edilmiş, xanın xüsusi tapşırıqlarını danışıqsız yerinə yetirilənlərə deyilirdi (157,470; 184,85). «Oz ictimai vəziyyətinə görə bəylərdən və bəzi köçərilərdən ( elbəyi-E.Q.) aşağıda duran, öz əyalətlərində (çərik) hərbi qulluqda və feodal dəstələrində olmaqdan başqa, torpaq sahiblərinə heç bir vergi ver- məyən və mükəlləfiyyət daşımayan kiçik torpaq sahibləri maaflar adlanırdı» (233,182). Xan tərəfindən təyin edilən maaflardan həm hərbiçi, həm də po- lis kimi istifadə edilirdi. Ordu yığılarkən onlar ilk olaraq qulluğa gəlməli idilər. Bundan əlavə, maaflardan vergilər yığmaq və bəylərin digər işlərinin görülməsində istifadə edilirdi. Buna görə də, xanlar onlara xüsusi diqqət yetirir, torpaq və rəncbərlər hədiyyə edirdi (157,470). İrəvan xanlığında xüsusi maaf dəstələri fəaliyyət göstərirdi. Lakin işğaldan sonra kameral təs- vir zamanı onlar əhalinin vergi verən hissəsinə daxil edilmiş və beləliklə onların sayı itirilmişdir (184, c.1, səh.87). İrəvan xanlığında əhalinin aşağı təbəqəsinə nökərlər də daxil idi. Xanın və iri feodalların şəxsi qoruyucuları, hərbi qulluqçular, sərhəd müha- fizəçiləri nökərlər adlanırdı (184, c.2, səh.434-435). Maaflar kimi nökərlər də heç bir vergi və mükəlləfiyyət daşımırdı. Onların sosial bazasını rəiy- yətlər təşkil edirdi. Nökərçilik irsən keçirdi (233,101). Nökərlər bütün xanlıq ərazisinə səpələnmişdilər və lazım gəldikdə bir yerə toplanırdılar. Onlar əla geyim, silah və atları ilə seçilirdilər (184, c.1, səh.84). İrəvan xanlığında nökərlərin sayı haqqında heç bir məlumat yoxdur. Lakin mənbədə xan əhalidən məhsul vergisi alarkən öz nökərlərindən istifadə etməsi haqqında məlumat vardır. Onlar yığım vaxtı xanın əmri ilə kəndləri gəzərək məhsul oğurluğunun və itkisinin qarşısını alırdılar. Bu əmri yerinə yetirən nökərlər əhalinin hesabına yaşayırdılar (157,516). Beləliklə, İrəvan xanlığı əhalisinin sosial tərkibi digər Azərbaycan xanlıqlarının sosial tərkibindən heç nə ilə fərqlənmirdi, əhalinin əsas hissəsi kəndlilər idi. Etnik cəhətdən əhalinin əksəriyyətini isə azəri türkləri təşkil edirdi. İstər dövlət, istərsə də qeyri-dövlət vəzifələrində azərbaycanlılar təmsil olunmuşdu. 315 316 NƏTİCƏ XVIII əsrin ortalarında yaranmış İrəvan xanlığının siyasi, iqtisadi tar- ixini, tarixi coğrafiyasını, əhalisinin etnik və say tərkibinin müxtəlif səpgili mənbələr əsasında araşdırılmısı, təhlil edilməsi aşağıdakı elmi nəticələrin əldə etməsinə imkan verir: XVIII əsrin ikinci yarısı Azərbaycanda xırda feodal dövlətlərin- xanlıqların yaranması ilə xarakterizə olunur. Belə xanlıqlardan biri də İrəvan xanlığıdır. Bu xanlıq uzunömürlü olmasına baxmayaraq, Azərbaycan tarixşünaslığında az öyrənilmişdir. Sovet tarixşünaslığında İrəvan xanlığının tarixi saxtalaşdırılmış və heç bir tarixi fakta əsaslanmadan Ermənistan əra- zisi kimi təqdim olunmuşdu. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra İrəvan xanlığı Azərbaycanın tarixi torpaqları kimi tədqiqatçılarımız t ərəfindən öyrənilməyə başlandı. Son illərdə bu sahədə uğurlu addımlar atılmışdır. İrəvan xanlığının ərazisi bir əyalət kimi XVI əsrdən Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin inzibati-ərazi bölgüsünə daxil olan Çuxursəd bəylərbəyliyinin mərkəzi olmuşdu. Mərkəzi İrəvan şəhəri olan bu bəylərbəyliyə XVII əsrin əvvəllərindən Naxçıvan və Maku əraziləri də daxil olmuşdu. İrəvanı Səfəvi şahlarının təyin etdiyi əvvəl ustaclı, sonra isə qacar tayfasından olan hakimlər idarə edirdi. XVII əsrin sonu-XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvilər dövləti dərin iqtisadi və siyasi böhran keçirdiyindən mərkəzi hakimiyyət zəifləmiş, ölk- ədə hərc-mərclik, əhali arasında narazılıqlar və şah hakimiyyətinə qarşı üs- yanlar başlandı. Bundan istifadə edən iki nəhəng ölkənin- Rusiya və Os- manlı imperiyalarının müdaxiləsi başladı. Nəticədə Xəzərsahili ərazilər Ru siyanın, İrəvan əyalətinin də daxil olduğu digər Azərbaycan torpaqlari isə Osmanlı işğalı altına keçdi. İrəvan əyaləti 11 il Osmanlı işğalı altında qaldı. XVIII əsrin 20-ci illərin axırları-30-cu illərin əvvəllərində görkəmli dövlət xadimi, sərkərdə Nadir şahın meydana çıxması, xalqı öz tərəfinə çəkərək ölkəni Səfəvilər sərhədləri hüdudunda birləşdirmək uğrunda müdaxiləçilərə qarşı apardığı müharibələr nəticəsində işğal olunmuş torpaqlar yenidən geri qaytarıldı. 1736-cı ilin martında Nadir şah elan olunduqdan sonra İrəvan əyaləti onun yaratdığı dövlətin inzibati ərazilərindən olan Azərbaycan bəylərbəyliyinin tərkibinə qatıldı. İrəvanı şahın təyin etdiyi hakim idarə edirdi. Böyük imperiya yaradan Nadir şahın apardığı fasiləsiz müharibələr, soyğunçu vergi siyasəti xalqı var-yoxdan çıxarırdı. Cana doymuş Azərbaycan xalqı şah hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırdı. Mənbələrin Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|