Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 A.Çaqarelinin redaktəsi ilə nəşr edilmiş digər sənədlər toplusu isə iki hissədən ibarətdir (128). Bu sənədlərdə XVIII əsrin 60- cı illərin sonu- XIX əsrin əvvəllərinə aid İrəvan xanlığının siyasi vəziyyəti, onun Kartli- Kaxetiya çarlığı, Rusiya, Qacar İranı və Osmanlı dövlətləri ilə münasibətləri ilə bağlı xeyli məlumatlar vardır. İrəvan xanlığına aid bir çox arxiv materialları 1936-cı ildə nəşr olunmuş topluda öz əksini tapmışdı (184). Bu iki cildlik topluda digər Azərbaycan xanlıqları ilə yanaşı İrəvan xanlığının dövlət quruluşu, hərbi qüvvələri, torpaq mülkiyyəti formaları, vergi sistemi, əhalinin silki quruluşu haqqında müəyyən məlumatlar vardır. 1960- cı ildə Tbilisidə çap olunmuş sənədlər külliyatının da mövzunun tədqiqində böyük əhəmiyyəti olmuşdur (195). Külliyatda Kartli-Kaxetiya çarlığının Qafqaz xalqları ilə siyasi və ticarət münasibətlərindən bəhs edilməsinə baxmayaraq, sənədlərdə İrəvanla bağlı hadisələr də öz əksini tapmışdı. Burada Hüseynəli xanın (1759-1783) vəfatından sonra İrəvanda baş vermiş hadisələr, onun oğlanlarının- Qulaməli xanla Məhəmməd xanın hakimiyyətə gəlməsi ilə bağlı məlumatlar təsvir edilmişdi. İrəvan xanlığına aid dörd cilddən ibarət arxiv sənədlərinin xeyli hissəsi «Erməni-rus münasibətləri» adı ilə müxtəlif illərdə nəşr olunmuşdur (69; 70; 71). Külliyyatda RMDHTA, RİXSA, və Matenadarandan toplanmış zəngin məlumatlar vardır. Burada rus zabilərinin İrəvan xanlığı haqqında kəşfiyyat məlumatları, irəvanlılara xəyanət edən ermənilərin qeyri-rəsmi məktubları toplanmışdı. Bu sənədlərdə İrəvan xanlığının qonşu xanlıqlar və ölkələrlə siyasi münasibətləri, əhali haqqında məlumat öz əksini tapmışdır. Lakin toplunun adından göründüyü kimi, müəlliflər bu arxiv sənədlərini ermənilərin adına çıxmışlar. « Şərqi Ermənistanın Rusiyaya birləşdirilməsi» adlı digər sənədlər toplusunda isə 1801-1813 cü illərdə baş verən hadisələrlə bağlı arxiv sənədləri toplanmışdır (326). Topluda RMDHTA, Gürcüstan Respublikası MDTA və Ermənistanda Matenadarandan çıxarılmış sənədlər nəşr olunm uşdu. Sənədlər içərisində İrəvan xanlığının Rusiya, İran və Osmanlı dövlətləri ilə siyasi münasibətlərinə aid arxiv materialları da vardır. Toplunun adından görünür ki, çap edilən sənədlərdə yalnız İrəvan xanlığından söhbət getdiyi haldı, ermənilər bu xanlığı heç bir əsası olmadan Şərqi Ermənistan kimi qələmə vermişlər. İ.Şopenin «Rusiya imperiyasına birləşdiyi dövrdə Erməni vilayətinin tarixi abidələrinin vəziyyəti» əsəri (415) İrəvan bölgəsinin tarixi, tarixi coğrafiyası və əhalisini öyrənmək üçün ən mühüm mənbədir. Statistik məlumata söykənən bu əsər işğaldan sonra çar icra orqanları tərəfindən 8 həyata keçirilən siyahıyaalınma nəticəsində tərtib edilmişdi. Belə ki, İrəvan xanlığının işğalını həyata keçirən rus qoşunlarının baş komandanı qraf Paskeviçin təşəbbüsü ilə bu bölgəni Rusiyanın xammal bazarına çevirmək, gəlir mənbələrini dərindən öyrənmək üçün 1829-cu ilin aprelindən siyahıyaalınma keçirilməyə başlanmış və 1832-ci ilin mayında tamamlanmışdır. Əsərin «Erməni vilayəti» adlanmasi Rusiyanın işğaldan sonra Cənubi Qafqazda apardığı inzibati-ərazi dəyişikliyi ilə bağlı idi. Belə ki, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları işğal edildikdən sonra 1828-ci il martın 21- də çar I Nikolayın xüsusi fərmanı ilə bu iki xanlığın ərazisində «Erməni vilayəti» adlı inzibati-ərazi vahidi yaradılmışdı. Əsərdə İrəvan bölgəsinin siyasi tarixi, coğrafiyası, iqlimi, iqtisadiyyatı, kənd təsərrüfatı, sənətkarlığı, məişəti, adətləri, suvarma sistemi, bitkiləri, yerli çəki və ölçü vahidləri, vergilər, inzibati-ərazi bölgüsü, əhalinin sayı, etnik və dini tərkibi və s. haqqında zəngin statistik məlumatlar toplanmışdı. Lakin işğaldan sonra həyata keçirilən bu siyahıyaalınmaya ehtiyatlı yanaşmaq və digər mənbələrlə müqayisə etmək lazımdır. Çünki işğal prosesində İrəvan xanlığının ərazisi və əhalinin əksəriyyətini təşkil edən Azəri türkləri çoxlu itkiyə məruz qalmış, erməni əhalisi əksinə rusların köçürmə siyasəti nəticəsində çoxaldılmışdı. Digər tərəfdən İrəvan bölgəsinin siyasi tarixinə toxunan müəllif erməni mənbələrinin təsirinə düşmüş və onun tarixini ermənilərlə bağlamışdı. Tədqiq etdiyimiz mövzu ilə bağlı Azərbaycanda olmuş ayrı-ayrı rus məmurlarının xatirələri də sanballı faktlar verir. Bunlardan biri 1783-1787- ci illərdə Rusiyanın Kartli-Kaxetiya sarayında nümayəndəsi olmuş, rus səyyahı və diplomatı S.D.Burnaşovun «İranda Azərbaycan əyalətinin təsviri və onun siyasi vəziyyəti» əsəridir (82). Bu əsərin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, müəllif İrəvan da daxil olmaqla bütün xanlıqların yerləşdiyi ərazini «Adrebijan» yəni Azərbaycan adlandırır. Bu faktın özü İrəvan xanlığının Şərqi Ermənistan adlandıran erməni müəlliflərinə tutarlı bir cavabdır. Əsərdə İrəvan xanlığının qonşu xanlıqlar ilə siyasi münasibətləri, hərbi qüvvələri, sərhədləri, coğrafi mövqeyi, əhalisinin etnik tərkibi, sayı haqqında qısa da olsa məlumat verilmişdir. S.D.Burnaşovun bu əsərində maraq doğuran məlumatlardan biri də Makunu İrəvan xanlığının tərkib hissəsi kimi təqdim etməsidir. Bundan əlavə, S.D.Burnaşovun müxtəlif illərdə P.S.Potyomkinə yazdığı məktubları A.A.Çaqareli tərəfindən «1783-1787-ci illərdə Gürcüstanda olmuş S.D.Burnaşovun tərcümeyi-halı və fəaliyyəti üçün yeni materiallar» adı altında Sankt Peterburqda nəşr edilmişdir (83). Əsərdə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|