Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
9 Azərbaycan xanları və eləcə də İrəvan xanlığı haqqında kəşfiyyat xarakterli məlumat vardır. 1816-1817-ci illərdə A.P.Yermolovun başçılığı ilə Rusiya dövlətinin Tehrana göndərdiyi nümyəndə heyətinin tərkibində məsləhətçi kimi iştirak etmiş A.Y.Sokolovun verdiyi məlumatlar da çox dəyərlidir (403; 404). A.Y.Sokolovun əsərlərində XIX əsrin əvvəllərində Pəmbək hadisələri, sabiq Axalkələki hakimi Şərif paşanın başladığı üsyan, Qacar İran dövlətinin Cənubi Qafqazla bağlı planları, əhali haqqında məsələlər, Hüseynqulu xanın şəxsiyyəti haqqında xeyli məlumat toplanmışdır. Ermənilərin İrəvan xanlığına köçürülməsinin təşkilatçılarından biri olan yazıçı və diplomat A.S.Qriboyedovun «Gündəlik» və məktubları mövzumuz üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Bu sənədlərin əksəriyyəti 1889- ci ildə Sankt-Peterburqda nəşr olunmuşdu (129). Sənədlərdə Hüseynqulu xanın şəxsiyyət və fəaliyyəti, İrəvan qalası, ermənilərin köçürülməsi haqqında maraqlı məlumatlara rast gəlmək olar. A.S.Qriboyedov hadisələrin canlı şahidi olduğundan bu məlumatların İrəvan xanlığının tarixinin öyrənilməsində əhəmiyyəti misilsizdir. Mövzunun tədqiqində erməni mənbəlrindən də istifadə olunmuşdur. Bu mənbələrdən S.İrəvanlının 1958-ci ildə Moskvada nəşr olunmuş «Cambr» əsərini qeyd etmək olar (153). 1763-1780-ci illərdə erməni katolikosu olmuş S.İrəvanlının bu əsəri Eçmiədzinin tarixinə, onun təsərrüfat həyatına, mülkiyyət məsələlərinə həsr edilsə də, Hüseynəli xanın fəaliyyəti, onun İrəvan xanlığını II İraklinin asıllığından azad etmək üçün apardığı müharibələri, kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək üçün gördüyü tədbirləri, vergi sistemi haqqında da bəhs edilmişdir. Mənbə İrəvan xanlığının XVIII əsrin 60-80-ci illərini öyrənmək baxımından əhəmiyyətə malikdir. Nəşr olunmuş erməni mənbələrindən biri də Yeqor Xubovun « Ermənistanda unudulmaz hadisələrin təsviri» əsəridir (410). Əsər 1811-ci ildə Sankt Peterburqda çap olunmuşdur. Erməni katolikosu Simonun bacısı oğlu olan Y.Xubov birinci İrəvan döyüşünün canlı şahidi idi. O, Məhəmməd xanın şah qoşununa qarşı mübarizədə kömək almaq məqsədilə rus komandanlığı ilə aparılan danışıqlarda nümayəndə heyətinin tərkibində iştirak etmişdi. Mal-mülk sahibi və geniş bağ sahəsi olan Y.Xubov sonralar ruslar tərəfinə keçmişdi. Onun əsəri 1779-cu ilin sentyabrında Hüseynəli xanla II İrakli arasında baş vermiş döyüş və onun acı nəticələri, Kartli- Kaxetiyaya çoxlu əsirlərin aparılması və onların çoxusunun əsirlikdə ölməsi, ermənilərin İrəvan xanına xəyanəti kimi hadisələrlə başlamışdı. Mənbədə qısa da olsa 1796-cı ildə qraf V.Zubovun başçılığı ilə rus 10 qoşunlarının Azərbaycana hücumu, Ağa Məhəmməd şah Qacarın İrəvan və Naxçıvan xanlarını cəzalandırması, İrəvan xanı Məhəmməd xanın xanlığın müstəqilliyini qorumaq naminə Rusiya və Qacar İran dövlətləri arasında siyasi manevr etməsindən, onun əvvəlcə şah qoşununa qarşı S.D.Sisianovdan kömək istəməsi, bunun üçün Tiflisə nümayəndə heyəti göndərməsi, irəvanlıların əvvəlcə şah qoşununa, sonra isə rus qoşununa qarşı mübarizəsi ətraflı təsvir edilmişdir. Daha sonra əsərdə İrəvan xanlığının əhalisi və inzibati ərazi quruluşu haqqında məsələlər öz əksini tapmışdır. Lakin erməni ənənəsinə sadiq qalan Y.Xubov heç bir əsası olmadan İrəvan xanlığı ətrafında cərəyan edən hadisələri Ermənistanda baş verən hadisə adlandırmışdı. Əsərin adı ilə məzmununun uyğun gəlməməsi erməni saxtakarlığını ifşa etmək üçün əla faktdır. Erməni mənbələrindən biri də, «A.Araratlının həyatı» əsəridir (67). Memuar xarakterli bu əsərdə, XVIII əsrin 70-90-cı illərində İrəvan xanlığının tarixi ilə bağlı maraqlı faktlar öz əksini tapmışdır. Əsərdə 1779- cu ildə Kartli-Kaxetiya çarı II İraklinin İrəvana üçüncü yürüşü, bu yürüşün acı nəticələri, minlərlə irəvanlının əsir aparılması, onların çoxusunun aclıqdan, dözülməz hava şəraitindən yollarda tələf olması ətraflı təsvir edilmişdir. Daha sonra mənbədə 1785-ci ildə dağıstanlıların Kartli- Kaxetiyaya yürüş edərkən İrəvana hücumları, Ağa Məhəmməd şah Qacarın Cənubi Qafqaza yürüşü, bu yürüşə qarşı İrəvan xanının tədbirləri haqqında xeyli məlumatlar vardır. Mövzunun tədqiqində Türkiyə dövlət arxivlərində saxlanılan osmanlı mənbələrindən də istifadə olunmuşdur. Bu mənbələr «Osmanlı dövləti ilə Azərbaycan türk xanları arasında münasibətlərə dair arxiv bilgiləri» adı ilə iki cilddə nəşr edilmişdir (56; 57). Bu arxiv sənədlərinin əhəmiyyəti ondadır ki, bu sənədlərdə İrəvan xanlığı Azərbaycan xanlıqlarından biri kimi dəyərləndirilmişdi. Sənədlərdə İrəvan xanlarının Osmanlı sarayı ilə yazışmaları, sultanın fərmanları, Rusiya, Kartli-Kaxetiya və İran təcavüzü ilə bağlı Osmanlı paşalarının rəsmi məktubları öz əksini tapmışdı. Osmanlı sənədləri İrəvan tarixi ilə bağlı bəzi siyasi hadisələrə Osmanlı dövlətinin münasibətinin öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Yerli mənbələrdən səyyah və coğrafiyaşünas Z.Şirvaninin «Bustanüs- səyahə» adlı səyahətnaməsinin monoqrafiyanın yazılmasında böyük əhəmiyyəti vardır. Əslən şamaxılı olan Z.Şirvani ömrünün 40 ilini səyahətdə keçirmişdir. O, Azərbaycan, Orta Asiya, İran, İraq, Əfqanıstan, Fələstin, Osmanlı dövlətində və s. ölkələrdə olmuş və gördükləri haqqında qeydlər aparmışdır. Bu qeydlər əsasında səyyah bir neçə əsər yazmışdır. Onlardan biri də «Bustanüs-səyahə» adlı səyahətnamədir (420). Z.Şirvani Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|