Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tarixşünaslıq İrəvan xanlığının tarixini öyrənmək üçün istifadə olunan tarixi əsərləri bir neçə qrupa bölmək olar. Birinci qrupa
11 bu əsəri 1832-ci ildə yazmış və ölümündən sonra 1896-cı ildə Tehranda nəşr olunmuşdur. Səyahətnamənin IV fəslində Azərbaycanın 30-a qədər şəhər, kənd və s. məntəqəsi təsvir edilmiş, onların əlifba sırası ilə izahı verilmişdir. Onun İrəvan haqqında verdiyi məlumatı xüsusilə əhəmiyyətlidir. 1826-cı ildə İrəvanda olan səyyah səyahətnaməsində buranın Azərbaycan ərazisi olduğunu, əhalinin türkcə danışdığını və burada çox az xristian əhalisinin yaşadığını xüsusi qeyd etmişdir. Bu fakt erməni müəlliflərinin saxtakarlıqla İrəvanda erməni əhalisinin çoxluq təşkil etməsi haqqında boşboğazlığına tutarlı cavabdır. İrəvan xanlığının tarixi ilə bağlı bir çox məsələlər Qarabağ xanlığı tarixindən bəhs edən müəlliflərin əsərlərində də öz əksini tapmışdı. Səlnamə xarakterli bu əsərlər toplanaraq, 2 kitabda «Qarabağnamələr» adı ilə 1989- cu və 1991-ci illərdə nəşr edilmişdir. Bu nəşrlərdə toplanmış Mirzə Adıgözəl bəyin, Mirzə Camal Cavanşirin, Əhməd bəy Cavanşirin, Mirzə Yusif Qarabağinin, Mir Mehdi Xəzaninin əsərlərində (41; 37; 23; 38; 32) Ağa Məhəmməd şah Qacarın yürüşləri ərəfəsində Cənubi Qafqazdakı siyasi vəziyyət, İrəvan xanı da daxil olmaqla bəzi xanların ona qarşı ittifaq yaratmasından, İrəvan xanlığının şah qoşunlarına müqaviməti, birinci və ikinci Rusiya- İran müharibələri dövründə İrəvan xanlığının hərbi-siyasi vəziyyətindən bəhs edən xeyli faktlar toplanmışdır. Bu mənbələrdə diqqəti cəlb edən əsas məsələlərdən biri, Pənahəli xanın dövründə vaxtilə İrəvan x anlığının Göycə mahalına daxil olan Tərtər çayına qədər şərq torpaqlarının Qarabağ xanlığı tərəfindən işğal edilməsidir. Bu faktın İrəvan xanlığının siyasi sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsində böyük əhəmiyyəti vardır. Mövzunun tədqiqində A.Bakıxanovun «Gülüstani-İrəm» əsərindən də istifadə olunmuşdur (76). Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan tarixinin sistemli şəkildə tədqiq edilməsinə ilk dəfə cəhd göstərən A.Bakıxanov (1794-1846) olmuşdur. O, XIX əsrin əvvəllərində baş vermiş siyasi hadisələrin və hər iki Rusiya-İran müharibələrinin canlı şahidi və iştirakçısı olduğu üçün onun əsəri Azərbaycan tarixşünaslığında ilkin qaynaq kimi dəyərləndirilir. «Gülüstani-İrəm» əsəri Azərbaycan və Dağıstan tarixinin qədim dövrlərindən 1813-cü ilədək, yəni Gülüstan sülhünün bağlandığı zamanadək olan bir dövrü əhatə edir. Monoqrafiyanın tədqiqində bu əsərin beşinci fəslindən istifadə edilmişdir. Bu bölmədə birinci və ikinci İrəvan döyüşləri, bu döyüşlərdə irəvanlıların rus qoşunlarını məğlub etməsi, əhali ilə bağlı hadisələr haqqında verdiyi məlumatlar xususilə əhəmiyyətlidir. Onun İrəvan əmrlərinin və əhalisinin əksəriyyətinin Azərbaycan türklərindən olan Qacarlara məxsusluğunu göstərməsi önəmli faktdır. 12 A. Bakıxanovun 1983-cü ildə nəşr olunmuş, müxtəlif illərdə yazdığı əsər, qeyd və məktublarından da istifadə olunmuşdu (75). Bu əsərdə xanlıqların idarəçilik sistemi, əhalinin sosial təbəqələri haqqında verdiyi məlumatları mövzumuz üçün böyük əhəmiyyəti vardır. İrəvan xanlığının tarixinə aid zəngin faktlar rus qafqazşünaslarının əsərlərində də mövcuddur. Bu qafqazşünasların bəzisi rus qoşunlarının bölgəyə hərbi yürüşlərində iştirak etmiş və hadisələrin canlı şahidi olmuşdular. Ona görə də onların yazdıqları əsərləri mənbə xarakterli hesab etmək olar. Əsərlərdə ayrı-ayrı hadisələrin təsvir edilməsində zəngin mənbələrdən istifadə edildiyinə görə əhəmiyyətlidir. Belə müəlliflərdən S.B.Bronevski (1763-1830) 1796- cı ildə V.Zubovun başçılığı il rus qoşunlarının Azərbaycana yürüşünün iştirakçısı olmuş və 1802-1808-ci illərdə Qafqazda hərbi xidmətini davam etdirmişdi. O, Cənubi Qafqazda olduğu müddətdə bu bölgənin tarixi, etnoqrafiyası və coğrafiyası ilə bağlı məlumatlar əldə etmiş, 1823-cü ildə özünün iki cildlik əsərini nəşr etdirmişdi. Mövzunun tədqiqində onun əsərinin birinci cildindən istifadə olunmuşdur (81). Bu kitabda İrəvan xanlığı daxil olmaqla Azərbaycan xanlıqlarının tarixi, dövlət quruluşu, əhalisi, əhalinin sosial tərkibi haqqında məlumat verilmişdir. Rus qafqazşünasları arasında Azərbaycan xanlıqları və xüsusilə, İrəvan xanlığı haqqında məlumat verən müəlliflərdən biri də P.Q.Butkovdur (1775-1857). O, 1796- cı ildə rus qoşunlarının Azərbaycana yürüşünün iştirakçısı olmuşdu. Uzun müddət Qafqazda hərbiçi işləmiş P.Q.Butkov burada müxtəlif diplomatik və hərbi sənədlərlə tanış olmuş və sonralar bu sənədlər əsasında özünün üç cildlik əsərini yazmışdı (84). Əsər I Pyotrun başçılığı ilə rus qoşunlarının Xəzərsahili ərazilərə yürüşündən başlayaraq 1803-cü ilədək olan bir dövrü əhatə edir. Burada Azərbaycan tarixinə dair zəngin məlumat toplanmışdır. Əsərdə İrəvan xanlığının siyasi tarixi, ayrı- ayrı xanlıqlar, dövlətlər arasında olan münasibətləri, əhalisi, əhalinin emiqrasiyası məsələləri də öz əksini tapmışdır. Bu əsərdə tədqiqatımız üçün ikinci dərəcəli əhəmiyyəti olan digər mənbələrdən də istifadə edilmişdi. Ona görə ki, bu mənbələrdə əsas mənbələrdə olmayan bu və ya digər məlumatlar vardır. Tarixşünaslıq İrəvan xanlığının tarixini öyrənmək üçün istifadə olunan tarixi əsərləri bir neçə qrupa bölmək olar. Birinci qrupa Oktyabr çevrilişinə qədərki ayrı-ayrı toplu və jurnallarda nəşr edilmiş əsərlər daxildir. Qeyd etmək lazımdır ki, XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Cənubi Qafqazda geniş işğallara başlaması ilə rus hakim dairələrinin bu diyarı siyasi və iqtisadi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|