Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
102 yüksək rəvan ton; terminalqabağı hissənin qalan hecalarında - orta diapozon tonun azalan hərəkəti; sonda orta səs səviyyəsi, azalan və ya yüksələn-azalan ton. She must be having a lot of problems with the language (Oxford Advanced Learner’s Dictionary, 1995, s.766). Gərək o sözü deməyəydim [12, s.158]. Modal məna müəyyən edilərkən, əsasən, leksik-semantik vasitələrə diqqət yetirilir, deməli, əminlik modal mənasının ifadəsi zamanı prosodik vasitələr müşayiətedici rol oynayır. Beləliklə, müxtəlif dil səviyyəsi vasitələrinin eyni zamanda istifadəsi zamanı onlardan biri daha əhəmiyyətli olur. Təhlil olunan qrupda leksik-semantik vasitələr daha əhəmiyyətli hesab edilir. Əminlik modal mənalı leksik-sintaktik ifadələrdə prosodik vasitələr frazanın ümumilikdə modallığını müəyyən edir, yəni yüksələn sonluq, terminalqabağı hissədə nazik ton səviyyəsi modal mənanı örtür. Belə hallarda prosodik vasitələr aparıcı olur və fiziki modal çalarını müəyyən edir. “It must have been very difficult to explain to Robert”, I said (S.Maugham, “The Moon and Sixpence”, p.51). Onu bilirsənmi ki, mən sabah gərək Tovuzda olam? (S.Hüseyn) [12, s.158]. “May, might, can, could” modal felləri öz ikinci dərəcəli funksiyasında danışanın ifadə olunan fikrin məzmununa qeyri-əminliyini göstərir. Prosodiya: ingilis dilində - ilk vurğusuz heca - əsas tonun yüksələn hərəkəti, ilk vurğulu heca - azalan və ya yüksələn- azalan ton və Azərbaycan dilində yüksək rəvan ton, qalan hecalar – əsas tonun azalan hərəkəti; sonda – geniş diapozon yüksək azalan ton özünü göstərir. My wife could not have sent such a letter. Mənim arvadım belə bir məktubu göndərə bilməz! Prosodiya modal mənanın müşayiətedici vasitəsi olan yerdə fikrin mənasında müəyyənedici rolu leksik-semantik vahidlər oynayır. 2.1.9. Nəticələr. Beləliklə, prosodiya ingilis və Azərbaycan dillərində modallığın əsas ifadə vasitələrindəndir. 103 Prosodiya ilə danışanın ifadə olunan fikrə münasibət bildirməsinin müxtəlif çalarlarını ifadə etmək mümkün olur. Prosodiyanın bu funksiyası çox vaxt modal-fərqləndirici adlanır. Prosodiyanın modal-fərqləndirici rolu həm mərkəzi, həm də mərkəzdən əvvəlki hissələrdə reallaşa bilər. Frazaların prosodik quruluşu onların leksik-qrammatik tamamlanmasından kənarda tədqiq oluna bilməz, belə ki, prosodiya bütün dil elementləri ilə sıx bağlıdır. Fikrin prosodiyasının və müxtəlif vahidlər vasitəsilə rəvan nitqə çevrilən modal mənaların qarşılıqlı əlaqəsini araşdırmaq vacibdir. Prosodiya - nitqdə təsadüfən istifadə olunmayan əlamətlər məcmuyudur. Bu əlamətlərə - intonasiya, vurğu, pauza, nitq ritmi, tembri və tempi aiddir. Modal mənaların ifadə olunması fikrin mənaca hissələrə bölünməsi vasitəsilə verilə bilər. Bədii mətn üçün yığcam olmayan ritm, yəni müxtəlif uzunluqlu sintaqmların heç bir ardıcıllıq gözlənilmədən növbələnməsi çox səciyyəvidir. Frazalara modal çalarlıq verən, danışanın tərəddüdünü, qətiyyətsizliyini (şübhəsini) göstərən pauzalar da modal mənaların ifadə olunmasına xidmət edir. Pauzalar üçün tərkibində pauza olan frazaların bərkdən səslənməsi, tələffüz tempinin aşağı və zəif olması xarakterikdir. İngilis və Azərbaycan dillərində əsas funksional cümlələrdə intonasiya növləri, demək olar ki, eyni olsa da, səs səviyyəsi və diapozonu, tələffüz gücü, nitq tempi və səslənmə davamlılığına görə fərqlər vardır. İngilis dilində cümlənin sonunda azalan tonla yanaşı, yüksələn və azalan- yüksələn tonlardan geniş istifadə olunur; Azərbaycan dilində isə əksər hallarda azalan tondan istifadə olunur. Azərbaycan dilində sintaqm və ya cümlələrdə azalan tondan daha az istifadə olunur. Alternativ sualların birinci hissəsi, sadalama, müraciət, həmcins cümlə üzvləri azalan tonla tələffüz edilir, ingilis dilində isə bütün bu hallarda yüksələn tondan istifadə olunur. Eksplisit ifadəli modallığı olan frazaların prosodik quruluşu üzrə fonetik tədqiqin nəticələri aşağıdakı qənaətə gəlməyə imkan verir: 104 1. Modal mənalar leksik, leksik-semantik və prosodik vasitələrlə ifadə oluna bilər. Eksplisit ifadəli modallığı olan frazaların prosodik quruluşunun fonetik tədqiqinin nəticələri prosodik vasitələrin nitqdə digər dil səviyyəsi vasitələri ilə qarşılıqlı fəaliyyətdə olduğunu göstərir. 2. Prosodik vasitələrin digər dil səviyyəsi vasitələri ilə qarşılıqlı fəaliyyətinin təhlilindən prosodik vasitələrin modal mənaların ifadə olunması zamanı nitqdə həm müşayiətedici, həm də həlledici amil kimi çıxış etdiyini görmək olar. Prosodik vasitələrin leksik və leksik-semantik vasitələrlə qarşılıqlı fəaliyyəti zamanı həm eyniyönümlü, həm müxtəlifyönümlü fəaliyyət mümkündür. Prosodik vasitələrin digər dil səviyyəsi vasitələri ilə eyniyönümlü fəaliyyəti zamanı onların müsbət qarşılıqlı fəaliyyəti müşahidə olunur. Bu halda modal mənaların ifadə olunmasında əsas rol leksik və leksik-sintaktik vasitələrə mənsub olur. 3. İngilis və Azərbaycan dillərində cümlənin sintaktik quruluşunda modal sözlər və söz birləşmələrinin müxtəlif vəziyyətlərində prosodik vasitələrin rolu eyni deyildir. Frazanın əvvəlində modal sözlər və söz birləşmələri istifadə edilərkən danışanın subyektiv münasibəti leksik vasitələrin köməyilə vurğulanır. Prosodik vasitələrin rolu frazanın sonunda modal sözlər və söz birləşmələri istifadə edərkən artır. Tərkibində modal sözlər və söz birləşmələri olan frazaların prosodik quruluşunda əsas fərqlər bunlardır: ingilis dilində - azalan, yüksələn və azalan-yüksələn ton və Azərbaycan dilində - azalan, çox kəskin yüksələn və ya azalan ton. 4. Tərkibində əminlik/şübhə semantik cərgəli fellər olan frazalarla müqayisədə tərkibində modal hərəkət felləri olan frazaların tədqiqi danışanın bu və ya digər fel işlətməsinə görə əminlik dərəcəsini müəyyən etməyə imkan verir. Tərkibində modal hərəkət olan frazalarda prosodik quruluş fikrin modal xarakteristikasının müəyyən olunmasında əsas funksiyanı yerinə yetirir. 5. Aparılmış təhlil ingilis və Azərbaycan dillərində tərkibində ara söz və söz birləşmələri olan frazaların prosodik quruluşunda fərqlər olduğunu göstərir: ingilis Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|