144
and walks away briskly.
*
“Mən bu səhnəni çox yaxşı
tanıyıram. Yemək libası (“smokinq”) geyinmiş Missis Bleyk
liftlə aşağı mərtəbəyə duşur. Liftin qapısı açılır, Bleyk
oradan (ondan) çıxır, solunda (sol tərəfində) nəyəsə baxır,
nədənsə üşənib, tezcə çıxıb-gedir” (Keçmiş zamanın qeyri-
müəyyən forması əvəzinə).
Üçüncü və dördüncü hallarda müqayisə edilən dillər
arasında tam müvafiqlik müşahidə olunur.
İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə indiki zamanın qeyri-
müəyyən formasının işlənmə xüsusiyyətlərini Azərbaycan
dili ilə müqayisədə nəzərdən keçirərək qeyd edirlər ki, indiki
zamanın qeyri-müəyyən forması to leave, to start, to sail, to
return, to arrive, to go, to come felləri ilə işlənərək yaxın
gələcəkdə icra olunası hərəkəti bildirirlər [ , 99]. Məsələn:
The train starts in 10 minutes “Qatar 10 dəqiqətən sonra
yola düşür. Burada ingilis və Azərbaycan dillərinin zaman
formaları bir-birini tam ehtiva edir. Amma bunu da bilmək
lazımdır ki, azərbaycanca həmin məqamda qəti gələcək
zaman forması də işlənə bilir: “… yola düşəcək”.
İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə indiki zamanın qeyri-
müəyyən formasının daha bir işlənmə məqamını qeyd
edirlər: if, unless, as soon as, provided that, when, until, till
bağlayıcıları ilə başlanan zaman və şərt budaq cümlələrində
qeyri-qəti gələcək zaman forması əvəzinə indiki zamanın
qeyri-müəyyən forması işlənir. Məsələn:
When she comes, I shall speak to her “O gələndə mən
onunla danışacağam”. They will wait until she returns “O
(qadın, qız) qayıdana kimi onlar onu gözləyəcəklər”.
İngiliscə felin şəxsli formasında olan comes “gəlir”,
returns “qayıdır” sözləri azərbaycanca mətndə felin şəxssiz
formaları ilə verilmişdir. Həmin kontekstdə başqa cür etmək
mümkün deyil.
Müəlliflər indiki zamanın qeyri-müəyyən formasının
müstəsna bir xüsusiyyəti kimi nitq zamanı icra olunan
hərəkəti ifadə etmək üçün indiki zamanın davamedici
*
Инэилисъя мисаллары И.П.Крылова вя Й.В.Крылованын “Щамы цчцн инэилис дили”
китабындан эютцрцлмцшдцр.
145
forması ilə işlənməyən fellərlə işlənməsini qeyd edirlər:
Do you see these new houses? “Bu yeni evləri
görürsünüzmü?”
İndiki zamanın qeyri-müəyyən formasının bir xüsusiyyəti
kimi də hərəkətin təkrar olunduğunu göstərən often, some-
times zaman zərfləri, every day, morning, evening kimi
zaman zərflikləri (söz birləşmələri) ilə işlənməsi qeyd olunur:
Every day I go to the library “ Hər gün mən kitabxanaya
gedirəm”. Bizcə, bu bəndi 2-ci və 3-cü bəndlə birləşdirmək
olar.
Bütün bunlardan sonra İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə
göstərirlər ki, ingiliscə indiki zamanın qeyri-müəyyən forması
Azərbaycan dilində indiki zaman forması ilə tərcümə edilir.
Ancaq biz bilirik ki, bu belə deyil. Həmin forma Azərbaycan
dilində əsasən indiki zaman forması ilə tərcümə edilir.
Amma kontekstual şəraitdən asılı olaraq o, azərbaycanca
başqa zaman formaları, hətta felin şəxssiz formaları ilə də
tərcümə edilə bilir. Bu, müvafiq modal mənanın verilməsinə
maneçilik törətmir. Bildiyimiz kimi, felin şəxssiz formalarının
zamanı əsas felin ifadə etdiyi zamanda müəyyənləşir.
İndiki zamanın davamedici forması (The Present
Continuous Tense Form).
[ be felinin indiki zaman forması am, is, are və əsas felin
Participle I forması ilə düzəlir].
İndiki zamanın davamedici formasının əsas vəzifəsi dəqiq
göstərilməmiş indiki zamanda baş verən hərəkətləri ifadə
etməkdir. Həmin hərəkətlərin əlavə səciyyələri bitkin
olmama, dinamik və əyanilikdir. Ona görə də indiki zamanın
davamedici formasında yalnız dinamik fellər işlənir.
İndiki zamanın davamedici formasından aşağıdakı
hallarda istifadə olunur.
1. Nitq anında baş verən hərəkətləri ifadə etmək
məqamında. Məsələn:
It is raining “Yağış yağır”. You can talk to him “Sən onun-
la danışa bilərsən”. He is not working “O (bu saat) işləmir”.
2. İndiki dövrdə baş verən hərəkətləri ifadə etmək
məqamında. Məsələn:
My husband is working on an invention “Mənim ərim (hal-
hazırda) bir ixtira üzərində işləyir”.
146
Gördüyümüz kimi, indiki zamanın davamedici
formasında olduğu kimi, indiki zamanın davamedici
formasının da müqabili olaraq Azərbaycan dilində yeganə
indiki zaman forması işlənir. Ancaq bilmək lazımdır ki, bu
dildə davamlı indiki zaman formasının tam müqabili də
vardır. Bu, (məsdər+yerlik hal şəkilçisi+xəbərlik şəkilçisi)
şəklində işlənən formadır ( işləməkdədir, yazmaqdayam və
s.) (Bu forma ilə əlaqədar olaraq bax: Azərbaycan dilinin
qrammatikası. I h., 1960, s.197). Müq.et: Yoldaşlar, mən
bilirəm ki, bu kənddə mənim dilimdən və mənim haqqımda
bir çox əsassız sözlər danışılmaqdadır (C.Cabbarlı).
Bununla belə, qeyd etməliyik ki, bu formanın Azərbaycan
dilində indiki zaman formalarından biri olması ümumən
qəbul olunmamışdır. Bundan əlavə, oxuyur tipli indiki zaman
forması ilə müqayisədə bu forma olduqca məhdud dairədə
işlənir.
3. Yaxın gələcəkdə icra ediləcəyi qəti olan hərəkətləri
ifadə etmək məqamında. Məsələn:
My husband is staying in town tonight “Mənim ərim bu
gecə şəhərdə qalacaq, yaxud: …bu gün şəhərdə
gecələyəcək”.
Həmin məqamda azərbaycanca indiki yox, qəti gələcək
zaman formasının işlənməsi daha təbii və xarakterik
səslənir.
İngilis dilində hərəkətə intensivlik, dinamiklik əlaməti
qarışanda indiki zamanın qeyri-müəyyən formasını indiki
zamanın davamedici forması əvəz edir. Bu halda cümlədə
always, constantly tipli zərflər işlənir. Məsələn:
She is always showing pictures of her children “O (qadın)
həmişə uşaqların şəkillərini (adama) göstərir”.
He is being silly “O, axmaqlıq eləyir” (Müq.et:. He is silly
“O, axmaqdır”. How do your like your life in the town? – I’ m
hating it “Siz şəhərdəki həyatınızdan razısınızmı?
(…xoşlayırsınızmı, xoşunuza gəlirmi?) “-Mən ona nifrət
edirəm (Mənim ondan z əhləm gedir”).
Gördüyümüz kimi, Azərbaycan dilində davamlı indiki
zaman, ingilis dilində felin “Present Continuous” zaman
formasının müqabili olsa da, onun işlənmə dairəsi (tezliyi)
olduqca məhduddur. Ona görə də həm indiki zamanın qeyri-
Dostları ilə paylaş: |