Азярбайъан милли елмляр аккадемийасы низами адына ядябиййат институту
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
108 Tehran “Təbriz qiyamı”nın qəbul etdiyi qərarları, onun nəzəriyyələrini təsdiq etmirsə, biz etirazımızı davam etdirəcəyik Mühafizəkarların əlindən İrana nicat vermək üçün öz qüvvələrimizi mütəşəkkil edəcəyik. Qiyamın qalın buludlarından şimşək çaxacaqdır. Görkəmli maarifçi, böyük inqilabçı, demokrat olan Şeyx Məhəmməd Xiyabani milləti düz yoldan azdırmağa çalışan, yadların özünü dərk etməyə başlayanların, xüsusilə ziyalıların başına yeritmək istədiyi yalançı maarifçilik anlayışlarını böyük və elmi bir cəsarətlə və qorxmazlıqla rədd edərək, yadların təbib donuna girərək, xəstə millətə içirmək istədiyi zəhər bardağını vurub sındırdı. Xiyabani göstərirdi ki, indiki şəraitdə millətin başını zahiri reformaçılıq, sünii tənqidçilik, zahiri islahat və xalis maarifçiliklə qatmaq istər-istəməz onu aldatmaq və yadların dəyirmanlarına su tökmək deməkdir. Həqiqi maarifçilik mübarizəsi, əvvəlcə milli hökumət uğrunda mübarizədən başlamalıdır. Hakimiyyəti bir ovuc müftəxorların, əşrəf və zadəganların əlindən çıxartmalı, dövləti idarə etməni yoxsulların – aşağı təbəqənin əlinə verməli, həmin hakimiyyətdən istifadə edərək islahata başlamalıdır. Maarifçilik və ona aid məsələləri ardıcıl inqilabçı-demokrat nöqteyi nəzərindən həll edən Xiyabani Azərbaycan və bütün İran maarifçiliyini düzgün yoluna qoymaq işində öz fəaliyyətiylə misilsiz xidmətlər göstərdi. Yadların, ziyalıların fikrində əmələ gətirmək istədikləri dolaşıqlığı ortadan qaldırdı. Səttərxan hərəkatının təcrübələri bu mühüm həqiqəti kəşf etməkdə Xiyabaniyə böyük bir örnək idi. Xiyabani müasirləşdirmə, mədəniləşmə və milliləşmə və milli qüvvələrin birliyinə aid nöqteyi-nəzərini xalq mənafeindən çıxış edərək hazırlamış və irəli sürmüşdür. Xiyabani göstərirdi ki, müasirləşməni özünü inkar etmək yoluyla yuxarıdan avropalaşmaq kimi başa düşmək böyük səhv olardı. Yeni qayda və qanunlara mütərəqqi mədəni ənənələr əsasında yiyələnmək lazımdır. Müasirləşmə xalq həyatının böyük varlığına əsaslanaraq tətbiq olunaraq olumalıdır. Xiyabani sözün əsl mənasında mədəni islahat aparmağı hakimiyyət məsələsinə tabe şəkildə həll etdiyi halda aşağı təbəqənin hakimiyyəti ələ almaq üçün əvvəlcədən özünü başa düşməsinin lazım olduğunu bu işə başlamaq üçün kütlənin siyasi maarifləşməsinin əhəmiyyətini qeyd edirdi: O, yazırdı: 109 “Biz gərək aşağı siniflərin öz ictimai hüquqlarıyla tanış edək, onları elm və bilik silahlarıyla silahlandıraq ki, öz azadlıqlarını müdafiə etmək üçün möhkəm dayansınlar. Hər bir işin və elmin əsas şərti istəmək, bacarmaq və etməkdir”. Xiyabani kütlələrin və xalqın mübarizəsinin əleyhinə gedən sağ və solçuların səhv mövqelərini qəti rədd edirdi. O, mübarizəni bir tərəfdən mütləqiyyət quyruğunda sürünən paniranizm tiryəkiylə çort vuranlara qarşı yönəldirdi, o biri tərəfdən hərəkatı xalqın mənafeyindən uzaqlaşdırmağa çalışan hərəkat başçıları ilə kütlələr arasında uçurum yaradaraq nəticə etibarilə azadlıq hərəkatının verəcəyi məhsulu heçə verən sol şuarlarla çıxış edənləri rədd edirdi. O Azərbaycan xalqının ruhunu dərk etmişdi. Təcrübəli bir el həkimi kimi xəstəlik və onun dərmanını təşxis vermiş,nurani babalarımız tək öz şəfalı əliylə ruhən xəstə olan çoxlarını sağaltmışdır. O, siyasi ehtiyatkarlıqda hər işi vaxtında görməkdə, hər sözü yerində deməkdə o qədər təmkin və məharətli idi ki, ona qarşı fəaliyyət edən siyasət və dünya darlıqda özlərinə güvənən ingilisli diplomatlar Xiyabaninin bu cəhətdən onlardan üstün olmasından qəzəblə danışmışlar. Bəşəriyyətin xoşbəxtliyi haqqında böyük fikri irəli sürən Xiyabaninin ürək arzuları həyat və dünya qədər geniş idi. Xiyabani imperializmə və hər cür müstəmləkəçiliyə qarşı idi. Xiyabani əli-əl üstə qoyub gözləməyin, düşmən qüvvələrini həddindən artıq qiymətləndirməyin düşməni idi.O, deyirdi: “Çalışan qol məhrum olmaz. Böyük və ağır bir çərxin dişləri arasında təzyiqə dözüb qalmaq əql və məntiqə uyğun deyildir”. O, milli məhdudluğa, öz qınında qalmağa qarşı olduğu kimi millətin müqəddəratına aid məsələlərdə sadəlöhvliyə yol vermək, imperealistlərin və müstəmləkəçilərin yalançı azadlıq və istiqlal vədələrinə uymaq hallarını da rədd edərək yazırdı: “Sayıq bir millət həmişə özü üçün ağıllı və düzgün bir üsul idarə seçir və onu həyata keçirir. Lakin ağılsız, elmsiz millətlər daima zülm və əsarət zənciri altında əzilərək istiqlaliyyətini itirir və böyük dövlətlərin müstəmləkələrinə çevrilirlər. Bununla bərəbər həmin millətlərlə qonşu millətlər arasında heç bir münasibətin olmaması qeyri mümkün olaraq, istər-istəməz onlarla əlaqə yaranır. Millət ağıllı, huşlu olarsa, özünü əlaqə saxladığı millətlərin siyasi təcavüzündən qoruya bilər. Əksinə isə bədbəxtlik və əsarət uçurumuna uğrayar”. 110 Xiyabani öz geniş inqilabi-siyasi fəaliyyətilə birlikdə qiymətli yaradıcılıq irsinə də malikdir. Böyük alimin odlu qələmindən çıxmış məqalələr,mitinqlərdə söylədiyi nitqləri kütlələri inqilabi mübarizəyə ruhlandırmış, Azərbaycan və bütün İranda siyasi-bədii publisistikanın inkişaf tarixində yeni bir dövr açmışdır. O, bir çox elmi-siyasi risalələrin müəllifidir. Xiyabaninin əsərləri Azərbaycanda və xaricdə nəşr olunan bir çox ruznamə və məcmuələrdə dərc olunmuşdu. Ədib əsərlərini əsas etibarilə Azərbaycan və fars dillərində yazmış, “Təcəddod” ruznaməsinin təhririyyə heyətinin yerləşdiyi binada və Alaqapıda söylədiyi tarixi nitqlərini doğma Azərbaycan dilində söyləmişdir. Təəssüflə həmin nitqlərin əsil mətni hələlik əldə deyildir. Həmin nitqlərdən müəyyən parçalar görkəmli yazıçı Mirzətəğixan Rəfət tərəfindən farsca tərcümə olunaraq Xiyabaninin redaktəsilə ruznaməsində dərc olunmuşdur. Böyük ədibimiz Ş.M.Xiyabani əsərlərinin küllüyatını,ədibin məktub, məqalə, risalə, çıxış, bəyanat və müsahibələrini toplayıb çap etmək vəzifəsi qarşıda durmaqdadır. Avropada Yanqasun gördüyü işi yaxın Şərqdə xüsusi və çətin şəraitdə həyata keçirən, ləyaqətli və fədakar babası–Nəsimi kimi haqq yolunda canından keçən, iradəsi Qatn dağı qədər möhkəm və mətin olan Süqtəül İslam vətənn hicri 13-cü (20m) əsrində nisgilli taleyini irəlicədən sezərək 13-cü (19m) əsrin sonlarında demişdir: “Üzümüzə gələn əsrdə Azərbaycan ayıq olmalıdır, yoxsa o tiplər altında parça-parça olar”. Xiyabani “təpiklər altında qalma “dövrünün təxminən 10 ilini böyük arxadaşını itirdikdən sonra dərk etmişdir. Xiyabaninin “Azərbaycan və Azərbayca-nın demokratik qüvvələri” məqaləsinin sərlöhvəsilə adlandırılan, bu kitabçada hicri 13 və 14-cü əsrin ağırlıqlarını çiyinlərində çəkən döyüb-döyülən parça-parça olsa da qəhrəmancasına dayanan başı bəlalı Azərbaycanın və onun igid və müdrik xalqının illərdəki həyat, düşüncə və mübarizəsinin bir çox cəhətləri öz inkişafını tapa bilmişdir. Kitabçaya daxil edilmiş hər üç məqalənin mətni ilk olaraq demokrat firqəsinin orqanı “Təcəddöd” ruznaməsində çap olunmuşdur. Hörmətli oxuçular Xiyabani fəlsəfəsinin əsasları və siyasi publisisqasının ictimai motivləri haqqında kitabçadan müəyyən təsəvvür ala bilərlər. Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|